Book review: The Rise of European Security Cooperation

 

 

Seth G. Jones, The Rise of European Security Cooperation (Cambridge: Cambridge University Press, 2007). Pp.301. £55.00. Hb. ISBN 9780521869744. £19.99. Pb. ISBN 9780521689854.

 

 

by Iraklis Oikonomou

 

Book review published in (2011), Intelligence and National Security, 26: 2, pp. 431-436

 

 

The study of security policy and intelligence, two realms where the state de facto occupies a privileged position as a policy actor, necessitates an understanding of the relations between states and the factors that influence them. Such an understanding has been traditionally facilitated by the discipline of international relations (IR). Realism, conventionally divided between a classical realist and a structural realist (or neorealist) variant, is a central paradigm of IR theory. Shaped by theorists such as Hans Morgenthau (classical realism) and Kenneth Waltz (neorealism), realism identifies states as the key actors and the constitutive units of the international system. These units seek to maximize their power and security, usually defined in military terms. While classical realists attribute this tendency primarily to human nature, neorealists locate it in the anarchic nature of the international system. Waltz identified the absence of an overarching power, i.e. a sovereign body that may protect states from each other, as the essence of anarchy and the criterion that separates the national from the international sphere. Neorealism treats states as functionally undifferentiated units, whose actual difference exists in terms of capabilities, not in terms of function. Thus, anarchy is presented as the most important factor that accounts for state behaviour towards other states. Due to anarchy, states live with the imminent threat of military action undertaken against them. Therefore, they seek to guarantee their own survival, security and protection from every potential aggressor. Their relative position vis-a` – vis other states is more important than their absolute power potential. For neorealist IR theory, the prospects of international cooperation and integration are vastly limited, due to the structure of international politics. Inter-state cooperation does take place, but mostly within the context of a balance-of-power logic against common enemies.[1]

 

Until recently, neorealism had not produced any significant theoretical output on European security and defence integration. John Mearsheimer articulated much of the neorealist position on the European security order after the Cold War.[2] European security was to unfold within a multipolar context, given the collapse of the Soviet Union and the rise of other big powers, a fact that threatened the peaceful European order. Mearsheimer reduced security cooperation in Europe to the continent’s patterns of deployment and distribution of nuclear weapons and military force in general. In an attempt to control the process of nuclear proliferation, European powers would supposedly demonstrate patterns of inter-state competition and conflict. The collapse of the Soviet Union and a potential US military withdrawal from Europe would lead to a resurgence of fear, suspicion and conflict among European states. If theorized through such lenses, the project of the European Security and Defence Policy (ESDP) is flawed and not viable. However, the European state of conflict and military competition that neorealists predicted did not arise. Meanwhile, any representative of this school of thought did not predict the burst of integrative tendencies and initiatives that did arise.

 

Seth G. Jones sets to take neorealism out of its obvious incapacity to interpret European military integration. He does so by taking security and military cooperation seriously, i.e. by putting empirical evidence before neorealist predictions and dogmas, and by accepting that the process of cooperation is real. Jones examines four areas of security cooperation: security institutions, economic sanctions, arms production and military forces. He concludes that there has been a significant increase in intergovernmental security cooperation among EU member states since the end of the Cold War (pp.4–5). For Jones, the changing structure of the international system and its shift from bipolarity to unipolarity forced EU member states to cooperate in security affairs. This change in state behaviour is attributed to the willingness of European states to increase their power projection capabilities and their autonomy from the United States. In addition, this change was underpinned by structural changes in the regional European system, namely the unification of Germany and the decrease of US presence in Europe, which caused European states to adopt a cooperative strategy in order to ensure peace between Germany and the rest of Europe (p.11).

 

Jones’ analysis is a step forward from the pessimistic predictions made by Mearsheimer, providing elements of a neorealist theory of European security cooperation, as opposed to a neorealist theory of European security elimination and conflict. The book is well written, clearly structured and easy to follow, while being based on a wealth of evidence and information. It documents the empirical background of some extremely complex phenomena, such as arms–industrial cooperation and the missions of ESDP, without being descriptive. Furthermore, it engages with several levels of analysis, including the member states, the EU and the transatlantic dimension of cooperation. The book benefits from the methodological choice of multiple case studies, which allows for a detailed yet analytically rich treatment of the topic under examination. By selecting case studies that encompass political, military, institutional and economic characteristics, Jones provides a comprehensive overview of European security cooperation, not limiting its scope to the military dimension.

 

Nevertheless, Jones’ theoretical scheme is somewhat problematic. To begin with, he only discusses EU security cooperation at the intergovernmental level, while evidence points to the existence of EU security integration at both the intergovernmental and the supranational level. Emphasis on intergovernmentalism is a constant feature of neorealism. Such an emphasis was probably legitimate back at the times of European Political Cooperation, but is definitely not legitimate today. The European Commission has been heavily involved in shaping the security policy of the EU. It is funding security research as part of the 7th Framework Programme. It is a member of the Board of the European Defence Agency, in charge of much of EU armaments affairs. It has generated important legal outcomes in the military equipment market. It has been funding security-related space projects, such as Galileo and the Global Monitoring for Environment and Security. It is in charge of the European Neighbourhood Policy, a policy with profound security implications for the EU. Last but not least, it has been extremely active in issues concerning the internal security of the EU, in the policy realm termed as ‘Freedom, Justice and Security’. Therefore, the neorealist claim to the primacy of intergovernmentalism obscures a wealth of supranational initiatives that are at the heart of European security cooperation and that point to the existence of integration, parallel to cooperation.

 

Economic integration and the merging of separate national economic interests are ignored altogether, even when discussing phenomena that are profoundly economic in nature, such as the imposition of economic sanctions and the collaboration in arms production. The impact of domestic and transnational economic policy actors is not studied in any detail; therefore, Jones’ conclusion that ‘domestic actors had remarkably little impact and influence on European states’ (p.225) seems unfounded. Transnational actors with national linkages are left outside the analysis. How can one interpret the emergence of EU armaments cooperation without reviewing the central role of, say, the AeroSpace and Defence Industries Association of Europe and other policy agencies in pushing it forward? In addition, certain developments in the realm of political economy are misread. For example, the major boost in intra-EU armaments collaboration did not occur only after the end of the Cold War (p.10), but also during the 1980s and the privatization and concentration boom in the UK and Germany. More generally, the political implications of the consolidation of the European arms industry exceed the neorealist emphasis on the role of governments. Arms–industrial internationalization occurring outside the control of the nation-state introduced policy actors at the EU level, whose impact is not necessarily mediated by state authority.

 

The account of the US factor is also contradictory here. On the one hand, EU member states supposedly sought to decrease reliance from the United States by increasing cooperation (p.18). On the other hand, when an instance of such decreasing reliance did occur, namely the decline of US presence in Europe, member states were alarmed by it and enhanced their cooperation (p.11). Why should these states care about US commitment in Europe, if their prime concern is their autonomy vis-a` -vis the United States? Jones does not clarify whether European states sought to balance the United States or to actually ensure the continuation of its dominance in the European continent. Therefore, he fails to account for instances of US–European cooperation that obviously impact negatively on European autonomy, such as the continuation of NATO, the participation of key arms-producing states in the development of the Joint Strike Fighter, and plans to install a missile defence system in some EU member states.

 

Lack of comparative analysis leaves its marks on the book. The European experience of security cooperation is presented as a unique case, although one would expect that changes in the international system would similarly affect other regions such as Latin America and South-Eastern Asia. The same stands true for the question of ‘learning’. Jones claims that the leaders of Germany, France and the UK internalized the lessons of past conflicts in Europe and promoted security cooperation as a means to secure peace (pp.11, 15). However, he does not account for the lack of such learning by leaders elsewhere. What went wrong there and they were not able to learn from the mistakes of the past? Jones’ scheme is tautological, since he claims that security cooperation in other regions has been obstructed by the existence of regional hegemonic powers (p.16). Still, this claim does not explain why these hegemons do not agree to cooperate, in the same way that France or Germany did after the Cold War. There must be some other reasons why leaders in the Middle East or Africa or South-Eastern Asia did not learn from the past the way EU leaders did. These reasons are structural, but not in the meaning that neorealists assign to structure. They are linked to the politico-economic structures and integrative forces of European capitalism, rather than to the structure of systemic polarity.

 

The treatment of ideas by Jones leads to a greater problem, the notion of ‘rationality’ in which the book is embedded. For the neorealist author, policymakers seek to secure their populations from threats, EU states seek to balance US power, and states in general strive to project power abroad. How and why do they do that? The power-projectionist turn in EU security cooperation is viewed by Jones as an almost natural, self-evident move. In fact, this turn to power projection is what the book should explain in the first place. There is nothing inherently ‘rational’ in power projection. According to Jones, states project power in order to increase their security and influence others (p.25). Comparative analysis would help clarify this claim. Why do some states project power abroad while others refrain from doing so? More importantly, Jones should explain why the trend towards collective power projection hit Europe at the end of the 1990s, rather than in the 1960s or 1980s. What appears ‘rational’ to Jones is basically a historical, politico-economic and social outcome that needs to be interpreted, rather than reified through reference to a supposedly self-evident, a-social and a-historical rationality.

 

The reader might wonder what this critique would consider a better alternative to neorealism, as a framework of analysis of European security cooperation. Let us indicate some broad lines of argumentation. European security cooperation is a politico-economic, rather than simply strategic phenomenon, and should be treated as such. Since the late 1980s, economic internationalization produced significant institutionalized outcomes, as exemplified in the creation of the Single Market, the Economic and Monetary Union, the Lisbon Strategy and other initiatives. This led to the emergence of a relatively integrated capitalist economic space in the EU and facilitated the formation of EU cooperative arrangements, such as the ESDP. Power projection is at the heart of these arrangements, reflecting the historically particular tendency of European capitalism to expand, not necessarily in a territorial sense. At the same time, security cooperation fulfils the needs of an internationalized arms industry eager to secure its global competitive status. In this context, US–EU competition is not a simple by-product of the end of the Cold War and the condition of unipolarity, but rather an expression of inter-capitalist contradictions and rivalry.

 

Two factors that are either missing from or fitting uncomfortably with neorealist thinking are ideas and class agency. Far from being the outcomes of rational thinking, dominant ideas about, say, what European security cooperation is and should be about, are produced socially and reflect particular collective interests. Ideas about cooperation have informed the practice of cooperation and have themselves been shaped by pre-existing interests that necessitated and allowed cooperation in the first place. In addition, cooperation is a profoundly politicized process, influenced by the conscious action of class agency. Far from being closed, homogeneous units, states are fields where diverse social forces exercise power and promote their interests, formed primarily by their position in the social system of production. The direction and purpose of European security cooperation has occurred within a context of politico-economic and institutional power, largely reproduced by the hegemonic class actors at the national and transnational level.

 

One would not expect neorealism to resemble dialectical thinking but to, at least, modify its own long-standing, mechanistic emphasis on systemic structures and polarity. By taking European integration seriously and by engaging with some crucial historical and politico-economic aspects of security cooperation in Europe, Jones succeeds in overcoming many of the shortcomings of neorealist thinking, while unavoidably reflecting others. One way or another, The Rise of European Security Cooperation is an original, insightful and solidly argued work that must be read by everyone interested in European security and military affairs as well as in European integration in general.

Notes

[1] The core text of neorealist theory is Kenneth Waltz, Theory of International Politics (New York: McGraw-Hill 1979). For critiques of neorealism, see Robert O. Keohane, Neorealism & Its Critics (New York: Columbia University Press 1986). For a recent succinct summary of the theoretical assumptions made by adherents of neorealism, see Joao Resende-Santos, Neorealism, States, and the Modern Mass Army: A Neorealist Theory of the State (Cambridge: Cambridge University Press 2007) esp. pp. 4, 5, 48–9, 19, 35, 52, 53–60, 310.

[2] John J. Mearsheimer, ‘Back to the Future: Instability in Europe after the Cold War’, International Security 15/ 1 (1990) pp.5–56.

EU-US military relations and the question of transnational capitalist class

EU-US military relations and the question oftransnational capitalist class

by Iraklis Oikonomou

Published in (2011), Rethinking Marxism, 23: 1, pp. 135-144.

Capitalexists and can only exist as many capitals.

Marx, Grundrisse

Is there a transnational capitalist class?[i] What conclusions can be drawn from the case of transatlantic military relations over the validity of this notion, based on a critique of the transnationalist school as represented by the work of William Robinson (2004)? This short article responds to these questions by arguing that the notion of transnationalism is flawed and fails to grasp the complexities of transatlantic relations. Empirically, it points to attempts by the European Union (EU) to build a European Security and Defense Policy (ESDP) and US efforts to shape its orientation, scope and objectives, in order to question Robinson’s conceptualization of US military power as primarily promoting the interests of transnational capital. Additionally, it highlights the prominence of nationally and EU-bounded considerations in the operations of the European military-industrial capital.

Use and abuse ofthe concept of transnational capital

One of the mostadvanced theories of transnational capital and its impact on inter-capitalistrelations is the one put forward by William Robinson (2004). Broadly speaking,he argues that the transition from a world economy to a global economy – i.e.from a territorially-based economy of national markets mediated bynation-states to a de-territorialized economy of global production thatintegrates national production systems – gives rise to a transnationalcapitalist class and a transnational state apparatus. The decisive shift from aworld to a global economy is brought forward by the transnationalization ofproduction, i.e. the dismantling of national production systems and theirintegration into a global production system. This process reaches itshigh-point in the expansion of transnational corporations and the placement oftransnational capital as the ‘dominant, or hegemonic, fraction of capital ona world scale’ (2004, 21; emphasis in original). At this point, it isnecessary to clarify the conceptual difference between “transnationalization”and “internationalization” of capital. The former term denotes the emergence ofa form of capital whose composition is devoid of any territorial or nationalsignification. On the contrary, internationalization denotes anincreasing level of cross-border cooperation between firms that retain theirdistinct corporate identities, or alternatively the merger between corporateentities of different national origins. Internationalization refers to acomposition of capital that is nationally differentiated, whiletransnationalization refers to a composition of capital that is nationallyabstract.

For Robinson, the formation of a transnational capitalist class supposedly leads to the respective formation of a transnational state apparatus. He defines the transnational state as ‘an emerging network that comprises transformed and externally integrated national states, together with the supranational economic and political forums’, which ‘has not yet acquired a centralized institutional form’ (2004, 100; emphasis in original). For him, the transnationalization of the state is interlinked to two simultaneous processes, the internal transformation of the national states and the emergence of supranational, politico-economic organizations.[ii]

The real novelty ofRobinson’s contribution lies in the analysis of the implications of thesetransformations for the status of the US as a hegemonic power and the functionof its military power. He suggests that ‘For evident historical reasons, theU.S. military apparatus is the ministry of war in the cabinet of anincreasingly globally integrated ruling class’ (2004, 140). According to him,it is the transnational capitalist class, rather than any fraction of UScapital that primarily benefits from the actions of the US state. The immensemilitary power of the US security and defense establishment supposedly aims atsecuring the interests of transnational capital, and not at safeguarding theglobal competitive position of a nationally-based American ruling class.Consequently, Robinson rejects any theoretical attempt to point out theelements of inter-imperialist rivalry, or the potential for it in moderncapitalism; the US state does not seek to contain other geo-political andgeo-economic rivals but to protect and expand the interests of thetransnational capitalist class.

Doug Stokes (2005)has elaborated a comprehensive critique of Robinson’s theory. This critique isbased on the acceptance of the term ‘empire’ as an analytical tool, but also onthe claim that this empire is distinctly American, rather thande-territorialized. According to Stokes, the American empire is characterizedby two complementing logics, a ‘national’ and a ‘transnational’ one. The firstlogic seeks to maximize the specific interests of US capitalist forces andstate authority, while the second logic results in a reproduction of a globalpolitico-economic order that satisfies the interests of other national statesand forces. Stokes (2005, 228) concludes that the ‘transnational’ logic is areflection of the highly internationalized status of the US-headquarteredcapital; the logic of transnationalism is not transnational at its heart.Although Stokes subscribes to key elements of Robinson’s argument, such as thecentrality of the transnationalization of capitalism and the rejection of thenotion of inter-imperialist rivalry, his critique is particularly significantbecause it: a) reiterates the connection between the actions of the US stateand the interests of a distinctly US capital; and b) emphasizes the centralityof US politico-military dominance vis-à-vis other potential capitalist rivals(2005, 229-230).

In fact, this papersuggests that the serious limitations of the ‘transnationalist’ school areprimarily reflected on the politico-military dimension of transatlanticrelations, as exemplified in the constant interference of the USpolitico-military establishment in the formation of ESDP, and EU attempts toform a distinct military-industrial identity. The US is not the Ministry of Warof a transnational capitalist class, as Robinson suggests. If it were, then oneof its primary missions would not be to actively prevent the emergence of any othersuch Ministry of War, in the way that it has been doing, ever since the firststeps taken by the EU towards the emergence of ESDP. Furthermore, if nationalmilitary-industrial divisions had disappeared, then the EU would not attempt tobuild its own set of institutions and measures in support of the European armsindustry. The following two sections deal with each argument separately.

A critique of transnationalism such as theone provided by this article might be useful not only for theoretical, but alsofor political purposes. By over-emphasizing the supposed formation of apowerful capitalist class, not bound to any state, transnationalism risksignoring the political implications of the continuation of inter-capitalistcontradictions. One key effect is the distraction of the European public fromthe theorisation of and opposition to what is particularly “European”in EU security and defence policy. If Europe is simply reproducing US policiesin an attempt to service transnational capital, then how can one question EUdecisions that seek to strengthen the EU militarily in an attempt to match UScapabilities? Instead, a more nuanced perspective provides a tool forovercoming the essentially utopian nature of contemporary ultra-imperialisttheory, and for questioning the essence of European integration, as an attemptto both reproduce and compete with the economic and politico-military power ofUS capital. In other words, an alternative historical materialist approach maymore easily mobilise the European peoples against the misleading and seeminglyprogressive call for an autonomous Europe as a counterweight to the US, andmake them instead focus on the solid connection between the current nature anddirection of European integration and the interests of Europeaninternationalised capital.

The struggle over the nature of ESDP

ESDP canbe defined as an expansionist project for the development of the necessaryinstitutional, military, economic and ideological means to facilitate theprojection of EU strategic interests and power to the external periphery ofEuropean capitalism. The prime aim of the project has been to arm the EU withits own, autonomous military capability. The consensus that emerged amongdifferent sections of US foreign policy thinking over ESDP was expressed byMadeleine Albright (1998), then US Secretary of State, who set the tone withher famous ‘3Ds’ article. There, she suggested that the EU should avoiddecoupling its decision-making from NATO, duplicating force planning, commandstructures and procurement mechanisms, and discriminating against non-EUmembers of the North Atlantic Treaty Organization (NATO). George Robertson(1999), former NATO Secretary-General, added a transatlantic flair oflegitimacy to Albright’s position, with the articulation of his ‘3Is’:improvement in European capabilities, inclusiveness of all allies andindivisibility of trans-Atlantic security.

The issue ofduplication demonstrates in full the dual, Janus-like, face of the US views onESDP. On the one hand, members of the American defense establishment miss noopportunity to remind their EU partners of the need to develop credibleEuropean military forces. On the other, the same policy-makers consistentlywarn the EU of the dangers that the development of separate EU capabilities maygenerate for the Atlantic relationship. There is virtually no document producedby US formal and informal diplomacy over ESDP that does not resemble this –verypredictable- contradiction. Following this pattern, a specialist asserts that‘There is a danger that the European allies will concentrate on institutionsrather than actually building the military capabilities needed to help managecrises’, before turning to the second danger, that ‘In theory, there is apossibility that the European allies could develop separate capabilities thatenabled them to act without drawing on U.S. assets’ (Larabee 2000, 1-2).

US concerns overNATO’s command structures culminated over the establishment of an autonomous EUheadquarters. The question of an autonomous headquarters for EU defenseplanning and operations has been one of the most controversial in thedevelopment of ESDP, due to its implications for EU-NATO relations. In 2003,the governments of France, Germany, Belgium and Luxemburg declared theirdetermination to establish a deployable force headquarters for jointoperations. The official reaction of the Bush administration was fiercelynegative, with the US Ambassador to NATO calling this initiative ‘the greatestthreat to the future of the alliance’ (quoted in Hamilton 2004, 153). This planalso failed to materialize due to the negative reaction of the British andother members of an Atlanticist political establishment within the EU. Instead,on December 2003 the European leaders agreed to establish an EU defenseplanning cell at NATO Supreme Headquarters Allied Powers Europe for the purposeof improving EU operations that involve recourse to NATO assets. In turn, NATOwas invited to establish its own liaison mechanism within the EU Military Staff(EUMS) (European Council 2003). Then, the Headline Goal 2010 identified theneed to establish a civil-military cell within EUMS, which became operationalin 2005 and finally provided the EU with an autonomous strategic planningcapability.

For the US, theprimacy of NATO over other EU-only arrangements remains a key objective andpreference. The 1991 Bartholomew memorandum provides a good overview of thekind of thinking that has prevailed among US policy-makers ever since the endof the Cold War and the resumption of European integration in the early 1990s.Among others and in a careful diplomatic language it stated that ‘In our view, effortsto construct a European pillar by redefining and limiting NATO’s role, byweakening its structure, or by creating a monolithic bloc of certain memberswould be misguided’ (quoted in Salmon and Shepherd 2003, 152). Since thatstatement, the US has vehemently rejected efforts to build a European army withintegrated military command structures, outside the NATO framework. Immediatelyafter the end of the Cold War, the Defense Planning Guidance for the FiscalYear 1994-1999 stated that ‘we must seek to prevent the emergence ofEuropean-only security arrangements which would undermine NATO’ (quoted inPetras and Morley 1995, 17). These objectives have been translated intopractice. As early as 1993, it was concluded that ‘the US has firmly…opposedthe establishment of a separate military entity outside NATO’s commandstructure’ (Ougaard 1993, 197). This pattern is a textbook example of thecontinuity of US policy towards the EU, which Robinson and his argumentationseem to ignore altogether.

True, the institutionalframework developed initially through the Western European Union and nowthrough the EU does not run against the global supremacy of the US (Carchediand Carchedi 1999, 135). However, the obvious inability of the EU to competewith the US militarily should not be taken as a proof of a supposed dissolutionof the distinction between the US and the EU/Member-States defense apparatusesunder the auspices of a globally integrated ruling class. The militarysupremacy of the US relative to the EU serves primarily the interests of the USstate and its driving socio-economic forces. Sometimes, EU member states andcapital headquartered in the EU may benefit from US military power, as was thecase with the NATO war against Yugoslavia in 1999. This does not mean thatinter-capitalist rivalry is dead, or that the US military machine serves theinterests of a global ruling class. Rather, it highlights that: a) often, theinterests of the US and of the EU are common; and b) the EU has been unable tomatch US military power. In this respect, the formation of EU Battlegroups is akey development. Although they do not amount to the creation of a formalstanding EU army since forces are drawn from existing national forces,Battlegroups are significant both politically and militarily. GuglielmoCarchedi (2006, 329-330) pointed to four distinctive characteristics of theBattlegroups: they are on a state of permanent alert; their decision-makingstructures are autonomous from NATO; they stand equal to the NATO Reaction Forcesince they can contribute to it and vice-versa; and they do not requireparticipation by all EU member-states. Practically, this means that the EU iscapable of autonomous military operations that do not require the permission ofNATO. Contrary to the appeasing rhetoric of EU policy elites, the Battlegroupsare the de facto seeds of a Europeanarmy, although states retain control over the armed forces they contribute.

Military-industrial trends and the myth of transnationalism

The same pattern oftransatlantic competition is reflected in military-industrial developments inthe EU. Robinson (2004, 138-139) mentions that the arms industry is in theprocess of transnationalization on a global scale. However, contrary to the‘transnationalization’ hypothesis, European arms-industrial interests areclosely dependent upon the policies of their respective home states and,increasingly, of the EU. The competitiveness of the European arms industry hasbeen a permanent concern of EU policy-makers. As early as 1998 and the St. Malodeclaration, it became evident that the survival and expansion of the Europeanmilitary-industrial capital were going to be embedded in the process of EUdefense policy integration. In recent years, the EU has repeatedly sought toimprove military equipment harmonization, enhance the levels of arms industrycollaboration and restructuring, and contribute towards the strengthening of acommon defense technological and industrial base.  In practice, developments such as theestablishment of the European Defense Agency (EDA) and the initiation of theEuropean Security Research Program (ESRP) are signs of an increasinginvolvement of the EU in the competitive survival of the European arms sector.

The EDA wasofficially established on 12 July 2004 by the European Council. Its officiallystated mission is to ‘support the Council and the Member States in their effortto improve the EU’s defence capabilities in the field of crisis management andto sustain the ESDP as it stands now and develops in the future’ (EuropeanCouncil 2004). Thus, according to the official discourse the rationale of theEDA is purely strategic, namely the improvement of EU defense capabilities. Themain fields of the Agency’s work include the development of defense capabilities,the promotion of European armaments cooperation, the creation of aninternationally competitive European Defense Equipment Market, and theenhancement of the effectiveness of European Defense Research and Technology.Three out of the four principal areas of the EDA are of economic rather thanmilitary-strategic nature. In fact, the EDA is increasingly becoming thebulwark of the forces working towards the relative integration of the Europeandefense market and the maintenance of the competitive standing of the Europeanarms industry. Regarding the ESRP, the European Commission has now officiallylaunched an EU-wide program for advanced security research after a short periodof deliberations and institutional developments. A ‘Preparatory Action on theEnhancement of the European industrial potential in the field of securityresearch’ that was initiated in February 2004 was accompanied by theestablishment of a European Security Research Program after 2007. Securityresearch is now an integral part of the 7^th Framework Program(European Commission 2005), enjoying broad support among all EU institutions.Its significance, especially for the big arms corporations that have separatebusiness sections for security programs and products, is very high, not onlybecause of the current budget but also because of the future dynamic that thisinitiative may generate.

The question of therelationship between state authority, the EU and the European arms industry islargely a question of the validity or not of the notion of military-industrialcomplex. Robinson uses the very same term ‘US military-industrial complex’ butseems to discard its importance and its peculiar implications for his theory.What concerns him is the utility of the US military-industrial complex for themaintenance of the security of the capitalist system as a whole; thus, the factthat the US military-industrial complex is primarily US escapes hisattention. Similarly, the possibility of having an EU military-industrialcomplex in the making is also ignored, although some concrete evidence hasappeared in the literature (Slijper 2005). Even if the dependence ofpolicy-makers on an EU military industrial complex is not as direct and of thesame magnitude as it is in the US, elements of an EU-wide attempt to supportthe European arms industry in its quest for competitive survival and expansiondo exist, as the nascent launch of the EDA and the ESRP demonstrate.

All arms manufacturers on both sides of theAtlantic maintain a clear national origin, i.e. a geographical area whereusually the bulk of production takes place, the company’s headquarters arelocated and the majority of its controlling owners and managers originate from.Capital as a social relation knows no motherland but is not a nationally abstractforce. It is characterized by territoriality, i.e. it exists within a givennational context, formed by the social relations of production and the linkagesof the capitalist class with the national state apparatus. Overall, under thebanner of transnationalization Robinson overlooks the largely nationally-basedinterests of the arms industry. The internationalization of the arms industry,i.e. the mergerbetween corporate actors of different national origins that leads to thecreation of a new, internationalized form of capital, is not synonymous witha disappearance of national protectionism and support. As with the territoriality of capital,internationalization originates from the sphere of production and is realizedthrough alterations in ownership structures. The use of the term‘transnationalization’ by Robinson conflates production as a material processwith capital as a social relation. The fact that different components of aproduct are produced in different countries does not signify the transnationalizationof capital. Callari (2008) has rightly suggested that a production that isglobal in scale can still generate outcomes that benefit a particular,nationally-defined ruling class, through the prevailing processes of surplusappropriation and distribution. In fact, the composition of capital ultimatelydetermines whether transnationalization occurs. This composition may involvemore than one national affiliation, but is never purely transnational. NicosPoulantzas’ observation remains today as valid as it was in 1978:‘internationalization is brought about under the decisive domination of capitaloriginating from one single country’ (1978, 60). Even the most highlyinternationalized industrial units, such as the European Aeronautic, Defence andSpace Company (EADS), maintain a clearly delineated, multinational – but nottransnational – composition of capital. Excluding EADS, three out of the fourbiggest arms companies in Europe still retain a clear national capitalownership; ‘BAE is primarily British, Thales primarily French, and Finmeccanicaprimarily Italian’ (Vlachos-Dengler 2004).

Several authors have used the term “globalization” to denote the increasing significance of global arms-industrial competition and/or the expansion of cross-border collaboration.[iii] This is misleading, given that competition occurs between companies that are not global in their capital ownership and are not distributed evenly around the world. In addition, hierarchical relations of power between and within regional economic blocs retain their significance and are not eliminated. What Robinson understands as globalization is for most of its part regionalization. These blocs are characterized by hierarchically differentiated power structures and uneven development, as exemplified by the case of the EU (Meiksins Wood 2002, 26). For Kees van der Pijl (2006, 31), “the notion of a universal homogenization suggested by the term ‘globalization’ is wildly premature”. In other words, the connection between national/supranational state authority and military-industrial capital has not disappeared. If it had, big arms-producing states would not employ ‘defense’ attachés in order to promote the exports of their respective firms. The struggle to achieve market intrusion by rival Atlantic capitals also refutes transnationalism. Participation in the vast US market is vital for EU producers, exemplified by the acquisitions of BAE Systems and EADS in the US. In this respect, the description of internationalization as ‘transatlantic integration’ overlooks transatlantic competition, mirrored for example in the Atlantic rift over Boeing and Airbus in the World Trade Organization.[iv]

Conclusion

To sum up, the transnationalist argument is of questionable validity, especially concerning its implications for the understanding of US-EU security and defense relations and the role of US military force globally. The fact that the EU and the US have at times common interests does not mean that they also form a single conceptual and material entity. In fact, informal expansion often involves an acceleration of the rivalry trends, as Petras and Morley (2000) have demonstrated. Moreover, the relative de-territorialization of capitalist production does not automatically imply the emergence of a transnational empire. As Tsoukalas (2004, 179) asserts, ‘even if accumulation tactics are de-localized, power strategies are still organized on the basis of definable inter-imperialist antagonisms’. Rather than reflecting on the existence of a supposedly transnational capitalist class, it might be necessary for historical materialism to emphasize the re-emergence of a complex pattern of inter-imperialist rivalry unfolding under the dominance of the American capital and its geo-political guardian, the US security and defense apparatus – a dominance increasingly challenged by EU politico-military-industrial initiatives.

References and notes only available in print version.

Stephen G. Brooks - Producing Security: Multinational Corporations, Globalization, and the Changing Calculus of Conflict

Stephen G. Brooks, Producing Security: Multinational Corporations, Globalization, and the Changing Calculus of Conflict (Princeton and Oxford: Princeton University Press, 2005 Hb; 2007 Pb). Pp. 316. £ 13.50. Pb. ISBN 9780691130316.

by Iraklis Oikonomou

Published in (2010), Intelligence and National Security, 25: 1, pp. 114-117

In recent years, therise of globalization as a social and historical phenomenon has beenaccompanied by the rise of globalization as an object of social science.Numerous works have been written on all aspects of globalization (economic,cultural, political, social, etc.). However, no major work had appeared upuntil now on the impact of globalization on international security. This omissionshould probably be attributed to the fact that international political economyand security studies have long stood as aliens to one another.

Stephen G. Brooks’ ProducingSecurity: Multinational Corporations, Globalization, and the Changing Calculusof Conflict constitutes a powerful reminder of – and a welcome antidote to– the missing link between the concept of production and the concept of security.The book belongs to a rare tradition of serious engagement with the study ofthe security implications of global politico-economic developments. Thistradition, which can boast of hosting such eminent thinkers as Robert Gilpin,Stephen Krasner and Robert Keohane, was abruptly stopped by the noisy arrivalof post-structuralism and constructivism. As a result, and in the name ofproducing a supposedly ‘social’ theory of international politics, thediscipline of International Relations was availed of one of the elements thatrender it social in the first place: economic production. Therefore, Brooksshould be praised in advance for his courageous use of terms such as‘production’, multinational corporations’ and ‘competitiveness’ in an era when‘identity’, ‘norms’, ‘values’ and ‘discourse’ are increasingly becoming theonly acceptable objects and tools of analysis.

In fact, there aremany more reasons why this book should be praised. To begin with, it engageswith history, providing not only a historical narrative of the evolution ofglobalization, but also in-depth references to concrete historical case-studiesthat illuminate his arguments. Such case-studies include Soviet Union’sisolation from the globalization of arms production, the development ofMercosur and Argentine-Brazilian relations, and the evolution of Hungary’sexternal economic relations. Above all, Brooks’ main argument seems compelling:the status of global security has been significantly altered by the influenceof globalization, through the alteration of three central dimensions ofsecurity: the parameters of weapons development; the economic benefits ofconquest; and the prospects for regional economic integration among securityrivals. These three dimensions are shaped respectively by three current tendencies:a) the globalization of weapons production has generated an increased level oftechnology interdependence among developed countries; b) the transition to aknowledge-based economy has lowered a conqueror’s capacity to extract economicresources from an advanced  society; and c)the developing countries’ need to attract MNCs has increased their incentivesfor initiating regional integration. The final conclusion is that today’s greatgeographic dispersion of production structures and processes will havestabilizing effects among great powers, mixed effects on security relationsbetween developed and developing countries, and negative effects on thesecurity relations among developing countries. The prime reason for reaching thelatter conclusion is because the three mechanisms described in the book(weapons development, benefits of conquest, regional development) have noapplicability on the developing world.

Despite the book’ssophistication and subtlety, some key methodological and theoretical choicestend to undermine the strength and validity of its argumentation. The very useof the term ‘globalization’ is problematic and contradictory, especially whenaccompanied by the – right – claims that “the globalization of production isnot, in fact, ‘global’ but instead remains bounded in important respects” (p.12) and that “the geographic dispersion that occurs within production networksis not necessarily global in nature” (p. 30). This is not merely a quantitativequestion of geographical expansion. The use of the term ‘globalization’ asopposed to, say, the term ‘internationalization’, has tremendous theoreticalimplications for the conception of the relationship between the capitaliststate and capital as a social force, as well as of the relationship betweenrival national capitals.

The question thatlies at the heart of the book is essentially one of national and transnationalclass structures and power, upon which the whole Marxist scholarship has beenbuilt. However, the author is quick to pronounce the unsuitability of Marxismfor his own work, on the premises that “Marxist theories have never worked wellwith respect to security affairs” (p. 51). The evolution of IR theory, from theclassical theories of imperialism to Dependency theory, and from theWorld-Systems approach to neo-Gramscianism, has highlighted Marxism’s utilityfor security studies over and again. By ignoring the impact of national andtransnational class actors and the multiple ways through which a state’s securitypolicy is influenced by the necessities of a system of power in which capital asa social force maintains a hegemonic position, the book fails to identify theinherently social, i.e. class-based, nature of security. As Critical SecurityStudies have claimed, security is always for someone and for something.Instead, the book treats security as a general, a-social concept, whose shapingis isolated from the powerful effects of capitalist discipline. Besides, a part ofthe book’s main argumentation appears to maintain a degree of affinity with theMarxist emphasis on the forces and relations of production. The claim that“technological development is the key driving force behind the rapid increasein interfirm alliances” (p. 85) is basically compatible with a basic Marxisttenet, according to which changes in the forces of production generate changesin the prevailing social relations of production. This is even furtherconfirmed when the author discusses Soviet Union’s inability to compete with USweapons technology (p. 108) and attributes it to technological shifts, i.e.changes in the forces of production, that took place in the 1980s.

Brooks suggests thata conqueror that tends to alter property relations is likely to becomeunattractive to multinational corporations. This conclusion should be highlyqualified; in Iraq,MNCs were invited by the conqueror – and its affiliated domestic elites – tobenefit from the alteration in property rights. Economic stability is not aclass-neutral concept; pro-capital policies rather than mere stability ineconomic policy are the guarantee to the attraction of investment by MNCs.Therefore, the economic benefits of conquest depend on who the conqueror is andwhose interests it seeks to fulfill. The possibility of conquering a country inorder to attract and facilitate multinational capital escapes Brooks’attention.

The author seems tobe most at home when discussing global military-industrial trends. Theimpressive level of detail, the exemplary use of sources and the combination ofboth historical and politico-economic analysis produces one of the mostsophisticated accounts of developments in the field of arms production that hasbeen published in the last decade. Nevertheless, the conclusions drawn fromthis analysis are contestable. What Brooks understands as globalization isbasically internationalization; arms industries today are diversified in termsof production and sub-contraction, but remain rather homogeneous in terms ofcapital ownership and control. Lockheed Martin is a UScorporation and the USstate apparatus is more sensitive to respond to its needs than to the needs of,say, Dassault Aviation. Even EADS, the most highly internationalized armsmanufacturer in the world, is still a Franco-German-Spanish entity, rather thana global, a-national firm.

Therefore,interdependence in arms production does not nullify inter-state competitionthat stems from rival military-industrial capitals. It is exactly not clear whythe fact that “no state, including the great powers, can now effectively remainon the cutting edge in military technology if it does not pursue significantinternationalization in the production of weaponry (p. 6) should matter at all.This development is an economic-technological one, and its securityimplications are not as straightforward as Brooks implies. In fact, the readeris left wondering whether and why the internationalization of weaponsproduction enhances the prospects of global security. For sure, Russia was not restrained in its actions in Georgiaby the fact that Russian arms manufacturers maintain close links with Europeanones, such as EADS and Finmeccanica. Similarly, the USadministration did not consider deliberating with the EU to be an option beforeinvading Iraq, even thoughEU-headquartered firms act as prime contractors in major US programmes.

Given the emphasisof the book on MNCs, one would expect to find at least one chapter detailingtheir role as security actors in the broadest sense, and their impact on thetrend of interventionism that is traceable among developed states vis-à-vis theglobal periphery. Regrettably, this is not the case. Instead, the authorresorts to the dubious conclusion that “since at least 1970 there do not appearto have been any cases of great powers intervening militarily in response tolobbying by MNCs whose foreign holdings were threatened” (p. 247). Chile, the obvious example, is overlooked by theauthor, on the grounds that the 1973 events not involve the direct use ofmilitary force by the US;this is a highly contestable maneuver indeed. Besides, the question of the linkbetween capital and security is not simply one of lobbying. The state is anarbiter of conflicting capitalist interests and often retains a degree ofpolitical autonomy in order to maintain the hegemony of capital in general overthe particular demands of capitalist fractions. Therefore, US interventions in,e.g. Yugoslavia or Iraq,may have been driven by the goal of capitalist expansion irrespective of theparticular lobbying activities of the one or the other firm or sector.

To sum up, the book is a must for every student of Security Studies, and therefore of Intelligence Studies as well. The theoretical objections raised in this short note cannot and should not obscure the fact that Producing Security is one of the most fruitful and important books recently published on the study of, not only globalization, but international relations as a whole. The final judgment depends on each reader’s theoretical and – let us not be afraid of the word – ideological preferences. The liberally minded reader will find in this work a welcome confirmation of the basic conclusions of the liberal peace theory as far as relations between great powers are concerned. The rather more critical reader will feel that this work is much more successful in tackling the right questions, rather than in providing the most convincing answers. All readers, however, will be alarmed by one of the book’s major findings: “policymakers…should not base their future foreign policy decision on the notion…that the globalization of production is a strong, positive security force in the developing world” (p. 233). One way or another, Producing Security is a milestone work of IR theory that sets a radically new agenda, awaiting further elaboration in the years to come.

Εξοπλισμοί, ιδέες, και η Ευρωπαϊκή Στρατηγική Ασφαλείας: Μεταφράζοντας τις απειλές σε κέρδη

Εξοπλισμοί, ιδέες, και η Ευρωπαϊκή Στρατηγική Ασφαλείας

 

Μεταφράζοντας τις απειλές σε κέρδη

του Ηρακλή Οικονόμου

Δημοσιεύτηκε σε Ουτοπία, τεύχος 88, Ιανουάριος-Φεβρουάριος 2010, σελ. 139-152.

Εισαγωγή

 

Παρόλο που η Ευρωπαϊκή Στρατηγική Ασφαλείας (ΕΣΑ) έχει τύχει της εκτενούς προσοχής των μελετητών της Ευρωπαϊκής Πολιτικής Ασφάλειας και Άμυνας (ΕΠΑΑ), η συγκεκριμένη επίδρασή της επί των στρατιωτικο-βιομηχανικών ζητημάτων έχει ως επί το πλείστον αγνοηθεί. Ποιες υπήρξαν οι συνέπειες της υιοθέτησης της ΕΣΑ τον Δεκέμβριο του 2003 για τη σύσταση μιας στρατιωτικο-βιομηχανικής πολιτικής της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ); Πώς και γιατί έχει χρησιμοποιηθεί η ΕΣΑ από την ευρωπαϊκή βιομηχανία όπλων και τους πολιτικούς εκφραστές της ως μέσον προώθησης μεταρρυθμίσεων στο πεδίο της πολιτικής εξοπλισμών; Αντανακλά η εκμετάλλευσή της από την ευρωπαϊκή στρατιωτική βιομηχανία κάποιες βαθύτερες πολιτικο-οικονομικές λειτουργίες που τροφοδοτούν την ιδεολογική διάσταση της Στρατηγικής, και, αν ναι, ποιες είναι αυτές; Το άρθρο ισχυρίζεται ότι, με το να προσδιορίζει βασικές “απειλές” προς την ΕΕ και να προτείνει τρόπους αντιμετώπισής τους, η Στρατηγική παρέχει ένα χρησιμότατο εργαλείο στις άρχουσες τάξεις για την προώθηση και νομιμοποίηση μιας πολιτικής εξοπλισμών υπέρ της βιομηχανίας όπλων. Εμπειρικά, η ανάλυση εστιάζει σε συγκεκριμένες χρήσεις της ΕΣΑ από τους αξιωματούχους της ΕΕ και το στρατιωτικο-βιομηχανικό κεφάλαιο. Θεωρητικά, η εργασία υπογραμμίζει την εγκυρότητα μιας ιστορικο-υλιστικής ερμηνείας της σχέσης ανάμεσα στον ηγεμονικό λόγο περί ΕΠΑΑ και τα πανευρωπαϊκά, διεθνοποιημένα στρατιωτικο-βιομηχανικά συμφέροντα.

Ο κύριος λόγος για τον οποίο η στρατιωτικοποίηση της ΕΕ δεν έχει τύχει της προσοχής της διεθνούς θεωρίας είναι η ανάδυση και η παγίωση του κονστρουκτιβιστικού παραδείγματος. Το αποτέλεσμα υπήρξε η κυριάρχηση της ανάλυσης της ευρωπαϊκής ασφάλειας από ιδεαλιστικές (με τη φιλοσοφική, όχι την κανονιστική έννοια) προσεγγίσεις που αναγνωρίζουν την πρωτοκαθεδρία ιδεατών παραγόντων, όπως αξίες, κανόνες και ταυτότητες, στο σχηματισμό της κοινωνικής πραγματικότητας. Ο κονστρουκτιβισμός έχει αναχθεί σε ηγεμονικό παράδειγμα των σπουδών ευρωπαϊκής ασφαλείας. Η κύρια θέση του άρθρου είναι ότι, στην περίπτωση της πολιτικής εξοπλισμών της ΕΕ, οι ιδεατοί παράγοντες εδράζονται σε μια υλική διαδικασία παραγωγής, η οποία καθορίζει σε τελική ανάλυση τον προσανατολισμό και τη λειτουργία αυτών των παραγόντων. Οι κυρίαρχες ιδέες σε αυτό το πεδίο πολιτικής δεν είναι αυτόνομες αλλά αντανακλούν προϋπάρχουσες σχέσεις εξουσίας ανάμεσα σε διαφορετικές κοινωνικές δυνάμεις, υπό την ηγεμονία του ευρωπαϊκού στρατιωτικο-βιομηχανικού κεφαλαίου. Η διττή ιδεολογία της στρατιωτικοποίησης και της ανταγωνιστικότητας που κατευθύνει την πολιτική εξοπλισμών της ΕΕ προέκυψε ως ένα συνεκτικό πολιτικό πρόγραμμα, ιδεολογικά τροφοδοτημένο από τη δημοσίευση της ΕΣΑ. Η σημασία της ΕΣΑ δεν βρίσκεται στον υποτιθέμενο τρόπο με τον οποίο συγκροτεί τα συμφέροντα, αλλά αντίθετα στον τρόπο με τον οποίο ταξικές σχέσεις και ταξικά ορισμένα συμφέροντα παράγουν και αναπαράγουν συγκεκριμένες ιδέες μέσω βαθιά πολιτικών διαδικασιών.

Ιδέες και συμφέροντα: πέρα από την πλάνη του κονστρουκτιβισμού

Δεδομένου ότι ο κονστρουκτιβισμός έχει πολλές εκδοχές, συζητείται εδώ ως ιδεότυπος ενός ευρύτατου παραδείγματος της ιδεαλιστικής θεωρίας ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Ο όρος “ιδεαλισμός” ορίζεται ως η αντίληψη σύμφωνα με την οποία «η βαθιά δομή της κοινωνίας αποτελείται από ιδέες παρά από υλικές δυνάμεις».[1] Για τον ιδεαλισμό, η κοινωνική πραγματικότητα σχηματίζεται κυρίως ως αποτέλεσμα της κοινωνικής συνείδησης. Οι υλικές δυνάμεις είναι δευτερεύουσες, «στο βαθμό που οι ίδιες συγκροτούνται μέσω ιδιαίτερων νοημάτων από τους δρώντες».[2] Η κονστρουκτιβιστική θεωρία βασίζεται σε τρεις κύριες προτάσεις: Πρώτον, υποθέτει ότι οι ιδέες και οι νόρμες προηγούνται οντολογικά των υλικών δομών, ως προς τη διαμόρφωση της συλλογικής συμπεριφοράς των πολιτικών δρώντων. Σύμφωνα με τον Αλεξάντερ Γουεντ, «οι δομές της ανθρώπινης συσχέτισης καθορίζονται πρωταρχικά από κοινές ιδέες, παρά από υλικές δυνάμεις».[3] Δεύτερον, ισχυρίζεται ότι τα συμφέροντα ενημερώνονται από ταυτότητες, και φέρουν ένα δια-υποκειμενικό νόημα, διαμορφωμένο από ιδεατές – γνωστικές κατανοήσεις της πραγματικότητας. Τρίτον, προτάσσει την αμοιβαία σύσταση φορέων και δομών. Οι αξίες, οι νόρμες και οι ιδέες επηρεάζουν βαθιά τις ταυτότητες και τις ενέργειες των φορέων, ενώ την ίδια ώρα οι ενέργειες των δρώντων παρέχουν τη βάση για τη διατήρηση και τον μετασχηματισμό αυτών των ιδεατών δομών. Για τον κονστρουκτιβισμό, οι υλικοί πόροι είναι ενσωματωμένοι σε συγκεκριμένες δομές κοινωνικής γνώσης και πρόσληψης, οι οποίες ορίζουν το νόημα που αποδίδεται σε αυτούς.[4]

Στην προσπάθειά τους να ερμηνεύσουν την ανάδυση της ΕΠΑΑ, οι κονστρουκτιβιστές εστιάζουν στην κοινωνικοποίηση, ως μια «διαδικασία μέσω της οποίας δι-υποκειμενικά μοιρασμένες κατανοήσεις της πολιτικής συνεργασίας παρέχουν κώδικες που δύνανται να χρησιμοποιηθούν από διπλωμάτες όταν αυτοί διεξάγουν εξωτερική πολιτική».[5] Με άλλα λόγια, οι ομοιότητες στις προσλήψεις και στους σκοπούς ασφαλείας παράγονται από τη συνεχή και καθημερινή αλληλεπίδραση σε ιδεατό και ρητορικό επίπεδο. Μέσω αυτής της διαδικασίας, οι Ευρωπαϊκοί δρώντες ασφαλείας έχουν δημιουργήσει ένα σετ προσμονών που περιλαμβάνουν κοινές δράσεις και συμφέροντα, βασισμένα σε κοινές αντιλήψεις και κατανοήσεις.[6] Επίσης, οι κονστρουκτιβιστικές ερμηνείες δίνουν έμφαση στην έννοια του λόγου, ο οποίος συχνά εξομοιώνεται με τη γλώσσα. Η κύρια σημασία του έγκειται στη συμβολή του στη δημιουργία ταυτοτήτων. Στο πλαίσιο της ΕΠΑΑ, ιδιαίτερα δημοφιλής είναι ο ισχυρισμός ότι ο λόγος συνέβαλλε τα μέγιστα στο μετασχηματισμό των ταυτοτήτων σε επίπεδο εξωτερικής πολιτικής των κρατών-μελών. Σύμφωνα με τον Λάρσεν, «οι λόγοι κατασκευάζουν ταυτότητες και υποκείμενα σε ένα κοινωνικό πλαίσιο».[7] Συνεπώς, δεν είναι παράδοξο ότι αποδίδει την έναρξη της διαδικασίας στρατιωτικοποίησης της ΕΕ στην κυριαρχία ενός συγκεκριμένου λόγου.

Η κονστρουκτιβιστική προσέγγιση σε ζητήματα ευρωπαϊκής ασφάλειας καταλήγει να είναι περιγραφική και ταυτολογική. Ο κονστρουκτιβισμός υποθέτει ότι ένας φορέας κατασκευάζει την ταυτότητά του μέσω του λόγου και της διάδρασης, και τα συμφέροντά του μέσω της ταυτότητας. Σε τελευταία ανάλυση, δηλαδή, ο λόγος παράγει συμφέροντα. Εάν ισχύει κάτι τέτοιο, τι παράγει αρχικά τον λόγο και τη διάδραση, εάν και οι ταυτότητες, και τα συμφέροντα είναι παράγωγα του λόγου; Η μόνη αληθοφανής απάντηση θα ήταν ότι συγκεκριμένες αυτό-προσλήψεις της ταυτότητας ή συνειδητές επιδιώξεις ηγεμονικών πολιτικο-οικονομικών συμφερόντων αποτελούν τις βασικές γεννήτριες παραγωγής λόγου. Και οι δύο πιθανές απαντήσεις, όμως, οδηγούν στην ταυτολογία, καθώς ο λόγος καταλήγει να είναι η αιτία και το αποτέλεσμα των δύο άλλων παραγόντων. Ο μόνος τρόπος να αποφευχθεί η ταυτολογία είναι να αποφευχθεί και η ερμηνεία του τι παράγει τον κυρίαρχο λόγο και την κυρίαρχη ιδεολογία καταρχήν, και αυτό ακριβώς κάνει ο κονστρουκτιβισμός. Ένας τρόπος ανάλυσης όπου το εξηγητέο συνιστά ταυτόχρονα και το εξηγούν είναι προφανώς προβληματικός. Με άλλα λόγια, οι κονστρουκτιβιστές μπορούν να γίνουν αποδέκτες της ίδιας κριτικής που ο Μαρξ εξαπέλυσε στους Χεγκελιανούς ιδεαλιστές το 1845, οι οποίοι «αποσπούν τις ιδέες της άρχουσας τάξης από την ίδια την άρχουσα τάξη και τους αποδίδουν μια ανεξάρτητη ύπαρξη(…)χωρίς να νοιάζονται(…)για τις συνθήκες παραγωγής και τους παραγωγούς αυτών των ιδεών».[8]

Στις ευρωπαϊκές σπουδές, η αφετηρία μιας αντίστοιχης κριτικής στον κονστρουκτιβισμό, σε συνομιλία μαζί του, βρίσκεται στο ρεύμα του νεο-Γραμσιανισμού, της μόνης εκδοχής της μαρξιστικής θεωρίας με μια ανερχόμενη παρουσία στον τομέα της διεθνούς και ευρωπαϊκής πολιτικής. Πυρήνας του είναι η έννοια των “κοινωνικών δυνάμεων”, δηλαδή τάξεων ή ταξικών μερίδων διαμορφωμένων στη διαδικασία της κοινωνικής παραγωγής, οι οποίες φέρουν συγκεκριμένα συμφέροντα.[9] Η έννοια του “ιστορικού μπλοκ” είναι κεντρική στο νέο-Γκραμσιανό πλαίσιο. Στην απλούστερη μορφή του, ένα ιστορικό μπλοκ μπορεί να οριστεί ως μια «συμμαχία τάξεων ή ταξικών μερίδων, η οποία επιχειρεί να εγκαθιδρύσει μια συγκεκριμένη μορφή κράτους και / ή παγκόσμιας τάξης πραγμάτων».[10] Σύμφωνα με τον Γκράμσι, ένα ιστορικό μπλοκ ενσωματώνει τόσο υλικά όσο και ιδεολογικά στοιχεία: «δομές και εποικοδομήματα σχηματίζουν ένα ιστορικό μπλοκ».[11] Συμπεριλαμβάνοντας το στοιχείο της ιδεολογίας μέσα στο ιστορικό μπλοκ, ο νέο-Γκραμσιανισμός αποφεύγει την κατηγορία του οικονομικού αναγωγισμού, ενώ υποστηρίζοντας τη διαλεκτική σύνδεση του εποικοδομήματος από τη βάση αποφεύγει την κατηγορία του πλουραλισμού. Ένα ιστορικό μπλοκ μπορεί να είναι και δι-εθνικό ως προς τη σύσταση και λειτουργία του. Άρα, μπορεί να υποστηριχθεί ότι η ανάδυση μιας νέας στρατιωτικο-βιομηχανικής τάξης πραγμάτων στο επίπεδο της ΕΕ ανταποκρίνεται στην κυριαρχία ενός δι-εθνικού ιστορικού μπλοκ, στον πυρήνα του οποίου βρίσκεται το διεθνοποιημένο στρατιωτικο-βιομηχανικό κεφάλαιο. Η έννοια του “ιστορικού μπλοκ” είναι αλληλένδετη με τον άλλο εννοιολογικό κρίκο του νέο-Γκραμσιανισμού, την “ηγεμονία”, η οποία βασίζεται σε υλικές, θεσμικούς και ιδεολογικούς άξονες και υποδηλώνει έναν τύπο εξουσίας που βασίζεται τόσο στην επιβολή όσο και στη συναίνεση, και υπηρετεί τα συμφέροντα της άρχουσας τάξης μέσω της φαινομενικής υπέρβασής τους με αιτιάσεις παγκοσμιότητας και κοινού νου.[12] Η ηγεμονία μιας κοινωνικής τάξης είναι η βάση και η προϋπόθεση της εγκαθίδρυσης ενός ιστορικού μπλοκ. Όμως, η εξουσία του ιστορικού μπλοκ δεν εδραιώνεται μόνο στο υλικό επίπεδο. Οι ιδεατοί και θεσμικοί παράγοντες είναι επίσης σημαντικοί για τη διατήρηση αυτής της εξουσίας. Ο Μπαστιάν Φαν Άπελντοορν συμπεραίνει ορθά ότι υπάρχει μια στέρεα διασύνδεση ανάμεσα στις ιδέες και τις κοινωνικές δυνάμεις ορισμένες ταξικά, καθώς οι ιδέες παράγονται σε ένα δεδομένο πλαίσιο κοινωνικών σχέσεων εξουσίας και αντανακλούν τις προτιμήσεις και τις πρακτικές αυτών των δυνάμεων.[13]

Στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής εξοπλιστικής συνεργασίας, μια ιστορικο-υλιστική προσέγγιση εστιάζει στους τρόπους με τους οποίους η ηγεμονική ταξική δύναμη – στην περίπτωσή μας το διεθνοποιημένο στρατιωτικο-βιομηχανικό κεφάλαιο – κινητοποιεί όλους τους διαθέσιμους ιδεατούς πόρους και παράγει ιδεολογία ώστε να εξασφαλίσει τη δημόσια νομιμοποίηση και καλύτερους όρους υλοποίησης ενός συγκεκριμένου πολιτικού προγράμματος, από κοινού με το πολιτικο-στρατιωτικό προσωπικό της ΕΕ. Το έργο των “ειδικών”, των διανοουμένων και των δεξαμενών σκέψης είναι κεντρικής σημασίας σε ένα θεωρητικό πλαίσιο που τονίζει τις πολλαπλές χρήσεις της κυρίαρχης ιδεολογίας για τη διασπορά και τη διατήρηση των ηγεμονικών ισχυρισμών και συμφερόντων του κυρίαρχου ιστορικού μπλοκ. Το πρωταρχικό συμφέρον στο στρατιωτικο-βιομηχανικό χώρο είναι η συντήρηση της κερδοφορίας (σε συνθήκες πτώσης του μέσου ποσοστού του κέρδους) και της ανταγωνιστικότητας μέσω μιας εκτεταμένης στρατιωτικοποίησης της ΕΕ.[14] Η ακόλουθη ενότητα φωτίζει τις αλληλένδετες διαστάσεις της αναπαραγωγής και της χειραγώγησης των μηνυμάτων της Στρατηγικής για την προώθηση και νομιμοποίηση μιας εξοπλιστικής πολιτικής για την ΕΕ.

Από τις απειλές στα κέρδη: η Στρατηγική ως ταξικό πολιτικό εργαλείο

Γραμμένη από τον Ρόμπερτ Κούπερ, Γενικό Διευθυντή πολιτικο-στρατιωτικών υποθέσεων του Συμβουλίου, και υιοθετημένη από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο τον Δεκέμβριο του 2003, η Στρατηγική υπήρξε η πρώτη χειροπιαστή σύνοψη των προτεραιοτήτων και των ανησυχιών της ΕΕ στον τομέα της ασφάλειας. Αφού εντοπίσει πέντε κύριες απειλές στην ασφάλεια της ΕΕ – τρομοκρατία, διάδοση όπλων μαζικής καταστροφής, περιφερειακές απειλές, αποτυχημένα κράτη και οργανωμένο έγκλημα-, η ΕΣΑ συστήνει μια πιο ενεργή πολιτική, οικονομική και στρατιωτική εμπλοκή με τις πιθανές γεωγραφικές πηγές αυτών των απειλών, καλώντας σε προβολή ισχύος κάτω από τη σημαία της “προληπτικής εμπλοκής”.[15] Χρησιμοποιώντας ως προμετωπίδα την “αποτελεσματική πολυμέρεια”, η ΕΣΑ νομιμοποίησε την προληπτική δράση ως εργαλείο εξωτερικής παρέμβασης της ΕΕ.[16] Η δυνατότητα διεξαγωγής επεμβάσεων με στενό χρονικό ορίζοντα και ευρείες δυνάμεις είναι ένα εγγενές στοιχείο της στρατηγικής κουλτούρας που εγγράφεται στην ΕΠΑΑ, καθώς η χρήση στρατιωτικών εργαλείων προβάλλεται ως λύση για την επαναφορά της τάξης σε “αποτυχημένα κράτη”.[17] Στο πλαίσιο της ΕΣΑ, η προβολή ισχύος και η στρατιωτικοποίηση είναι δύο αλληλοτροφοδοτούμενες τάσεις. Η Στρατηγική αποτέλεσε αντανάκλαση αυτής της τάσης, ισχυριζόμενη ότι «για να μετασχηματίσουμε τις ένοπλες δυνάμεις μας ώστε να γίνουν πιο ευέλικτες και ευκίνητες, και για να τους επιτρέψουμε να αντιμετωπίσουν τις νέες απειλές, απαιτούνται περισσότεροι πόροι για την άμυνα και πιο αποτελεσματική χρήση αυτών των πόρων».[18] Η έμφαση στην ανάπτυξη στρατιωτικών δυνατοτήτων είναι η άμεση συνέπεια της ΕΣΑ για την πολιτική “άμυνας” της ΕΕ.[19] Ορισμένες δεξαμενές σκέψης προχώρησαν ακόμα και σε προτάσεις ορισμού κριτηρίων για τις στρατιωτικές δαπάνες: «η υλοποίηση των αποστολών τύπου ΕΣΑ προϋποθέτει ότι κάθε κράτος-μέλος της ΕΕ θα δαπανά τουλάχιστον 2% του ΑΕΠ για την άμυνα».[20] Για όλους αυτούς τους λόγους, η ευρωπαϊκή βιομηχανία όπλων καλωσόρισε τη δημοσίευση της ΕΣΑ και έσπευσε να τη συμπεριλάβει σε κείμενά της.[21]

Η ΕΣΑ είναι απαραίτητη για τη ρητορική κατασκευή της αναγκαιότητας προώθησης μιας στρατιωτικο-βιομηχανικής πολιτικής, σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Πλήθος επίσημων εγγράφων προερχόμενων από την Ευρ. Επιτροπή, το Ευρ. Κοινοβούλιο και τον Ευρωπαϊκό Αμυντικό Οργανισμό (ΕΑΟ) αναπαράγουν τις απειλές στην ευρωπαϊκή ασφάλεια και τις ανάγκες που προκύπτουν από αυτές τις απειλές, όπως ορίζονται από την ΕΣΑ.[22]Η Στρατηγική έχει αναχθεί σε ισχυρότατο όπλο στα χέρια εκείνων των δυνάμεων που προσδοκούν μια μεγαλύτερη εμπλοκή της ΕΕ στα στρατιωτικά ζητήματα. Συγκεκριμένα, η ΕΣΑ: α) αντιπροσωπεύει την πρώτη συνεκτική και ξεκάθαρη άρθρωση των προσλήψεων ασφάλειας ολόκληρης της ΕΕ, β) ενέχει ένα στοιχείο επείγοντος, αφού οι πανταχού παρούσες απειλές είναι έτοιμες να υποσκάψουν ανά πάσα στιγμή την ασφάλεια της ΕΕ και των πολιτών της, γ) διευρύνει τις αποστολές, τα καθήκοντα και τον γενικό προσανατολισμό της ΕΠΑΑ προς την προβολή ισχύος, και δ) προσφέρει νομιμοποίηση και ένα τεχνοκρατικό «άρωμα» κοινού νου σε πρακτικές που είναι βαθύτατα πολιτικοποιημένες και μπορούν εν δυνάμει να γεννήσουν αρνητικές λαϊκές αντιδράσεις. Αυτά τα τέσσερα στοιχεία, η αντιπροσωπευτικότητα όλης της ΕΕ, η κατάσταση έκτακτης ανάγκης, η διεύρυνση του προσανατολισμού, και το τεχνοκρατικό πέπλο, κινητοποιήθηκαν για να ανοίξει ο δρόμος σε αποφάσεις της ΕΕ που στοχεύουν στην προώθηση της ανταγωνιστικότητας και κερδοφορίας της ευρωπαϊκής βιομηχανίας όπλων. Η διατήρηση της κερδοφορίας απαιτεί επιπλέον πόρους για στρατιωτικές δαπάνες και αυτοί οι πόροι, όπως επισημαίνει εμφατικά μια έκθεση του RAND, «μπορεί να δικαιολογηθούν μέσω μιας επαναξιολόγησης μιας νέας σειράς απειλών ασφαλείας και απροόπτων όχι μόνο στα Βαλκάνια, αλλά και σε περιοχές που ενδιαφέρουν την ΕΕ και βρίσκονται γεωγραφικά μακριά από την Ευρώπη».[23] Η Στρατηγική όχι μόνο κωδικοποίησε αυτές τις νέες “απειλές”, αλλά και όρισε ότι τα στρατιωτικά μέτρα εναντίον τους πρέπει να διατηρούν μια διευρυμένη γεωγραφική ακτίνα δράσης.

Ο ορισμός κοινών απειλών που πέτυχε η ΕΣΑ συνιστά προϋπόθεση για τον ορισμό κοινών προδιαγραφών για τις ξεχωριστές εθνικές στρατιωτικές δυνάμεις και τα οπλικά τους συστήματα. Η εναρμόνιση των προδιαγραφών ανάμεσα σε μερικές πολύ ετερογενείς εθνικές αγορές στρατιωτικού εξοπλισμού είναι κλειδί για την επιβίωση της βιομηχανίας όπλων σε ένα ανταγωνιστικό διεθνές περιβάλλον. Αυτή η εναρμόνιση προκύπτει μόνο μέσα από μια προηγούμενη συμφωνία γύρω από τη φύση των απειλών και τα μέσα αντιμετώπισής τους. Η ΕΣΑ παρέχει και τα δύο: οι απειλές ταυτοποιήθηκαν και αποτιμήθηκαν, και τα μέσα πολιτικής και στρατιωτικήςαντιμετώπισής τους συζητήθηκαν σε ένα πρώτο επίπεδο. Η “ανάγκη” αυτή είχε προταθεί από την ίδια τη βιομηχανία: «υπάρχει ανάγκη συμφωνίας στις απειλές, τις αποστολές και τις απαιτούμενες δυνατότητες πρώτα, η οποία θα επιτρέψει τη σύγκλιση στις λειτουργικές απαιτήσεις για συγκεκριμένες εφαρμογές».[24] Χωρίς αμφιβολία, ο δρόμος είναι ακόμα μακρύς μέχρι τα κράτη-μέλη να επιτύχουν κοινή αντιμετώπιση των αναγκών τους για στρατιωτικές δυνατότητες στην πράξη. Η ΕΣΑ υπήρξε ένα πρώτο βήμα που σηματοδότησε τόσο την σταδιακή αλλαγή των στάσεων και αντιλήψεων στο πολιτικο-στρατιωτικό προσωπικό της ΕΕ και των κρατών-μελών, όσο και την υιοθέτηση της ανάγκης της βιομηχανίας για κοινές αποτιμήσεις απειλών που οδηγούν στον εναρμονισμό και την τυποποίηση των τεχνικών απαιτήσεων.

Η ΕΣΑ και το ιδεολογικό της μήνυμα έχουν χρησιμοποιηθεί επανειλημμένα από δρώντες της ΕΕ για την προώθηση μιας πολιτικής εξοπλισμών υπέρ της βιομηχανίας όπλων σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Ο Σβεν Μπίσκοπ διακρίνει σε αυτές τις προσπάθειες μια τάση «έξυπνης, τακτικής χρήσης της ΕΣΑ» από θεσμούς της ΕΕ και κράτη-μέλη εξίσου.[25] Η λίστα είναι πραγματικά εντυπωσιακή, τόσο σε σχέση με το μέγεθός της, όσο και σε  σχέση με το βάθος των αιτημάτων που προτάσσονται και νομιμοποιούνται μέσω της Στρατηγικής.

Το 2005, η Έκθεση της Ομάδας Ειδικών για το Διάστημα και την Ασφάλεια, την οποία συνέστησε η Ευρ. Επιτροπή, βασίστηκε εξ’ ολοκλήρου στην ΕΣΑ για την αποτίμηση των απειλών και την υποτιθέμενη ανάγκη άμεσης ανάληψης πρωτοβουλιών για την ενίσχυση των διαστημικών δυνατοτήτων της Ένωσης.[26] Οι συστάσεις της Έκθεσης περιελάμβαναν την εγκαθίδρυση ενός φόρουμ βιομηχάνων και τελικών χρηστών και τη διασύνδεση των δραστηριοτήτων αυτού του φόρουμ με τον ΕΑΟ, ενώ επεκτείνονταν στην προώθηση της συνεργασίας σε επίπεδο ΕΕ για δραστηριότητες όπως η προστασία των κριτικών υποδομών, η διαλειτουργικότητα των υπάρχοντων συστημάτων, η συνοριακή προστασία και η παρακολούθηση της Γης από το διάστημα.[27] Το κύριο μοτίβο της Έκθεσης, βασισμένο στις προτάσεις της ΕΣΑ, ήταν η ανάπτυξη δυνατοτήτων, με επίκληση της ανάγκης ενίσχυσης της χρηματοδότησης για την ανάπτυξη των εφαρμογών ασφαλείας της διαστημικής τεχνολογίας. Η ρητορική της ΕΣΑ υιοθετήθηκε άκριτα από την Ομάδα Ειδικών: «Ενεργητικής πολιτικές είναι αναγκαίες για να αντισταθμίσουν δυναμικές απειλές, με την ικανότητα προληπτικής εμπλοκής».[28]Και η βιομηχανία έσπευσε να ακολουθήσει το βηματισμό των ειδικών της Επιτροπής: «Το διάστημα (τηλεπικοινωνίες, πλοήγηση, και αναγνωριστικοί δορυφόροι) είναι απαραίτητο για να επιτευχθούν οι κύριοι στόχοι ασφάλειας που βρίσκονται διατυπωμένοι στη Στρατηγική Ασφάλειας της ΕΕ».[29]

Μια όμοια χειραγώγηση των μηνυμάτων της ΕΣΑ είναι εμφανής στην Έκθεση της Ομάδας Προσωπικοτήτων στο πεδίο της Έρευνας Ασφάλειας που οργανώθηκε με πρωτοβουλία της Ευρ. Επιτροπής και δημοσιεύτηκε το 2004. Ξανά, αναπαράχθηκαν οι πέντε απειλές, μαζί με το συμπέρασμα ότι «εφόσον οι τωρινές απειλές αγνοούν τα εθνικά σύνορα και μπορούν να πλήξουν τα Ευρωπαϊκά συμφέροντα κατ’ οίκον και στο εξωτερικό, η διάκριση ανάμεσα σε εξωτερική και εσωτερική ασφάλεια γίνεται ολοένα και περισσότερο μη ευκρινής».[30] Αντλώντας από την ιδεολογική ασπίδα της ΕΣΑ, οι προτάσεις της Ομάδας Προσωπικοτήτων ήταν ιδιαίτερα φιλόδοξες και περιελάμβαναν τη θέσπιση ενός προϋπολογισμού 1 δισεκατομμυρίου Ευρώ ετησίως και την εγκαθίδρυση μιας Συμβουλευτικής Επιτροπής για την Έρευνα Ασφάλειας με τη συμμετοχή των Ευρωπαίων κατασκευαστών όπλων, για τον καθορισμό μιας στρατηγικής ατζέντας έρευνας για την ασφάλεια στο μέλλον.[31] Αυτές οι προσπάθειες ευοδώθηκαν τελικά με τη συμπερίληψη της έρευνας ασφάλειας στο 7^οΠρόγραμμα Πλαίσιο, με χρονικό ορίζοντα την περίοδο 2007-2013.

Ο ΕΑΟ, το βασικό κανάλι προώθησης μιας πολιτικής εξοπλισμών της Ε.Ε., και ο πρώην Γενικός Διευθυντής του Νικ Γουίτνεϊ, υπήρξαν πρωτοπόροι στη χρήση της ΕΣΑ ως ένα ρητορικό εργαλείο. Παρατηρήστε τα ακόλουθα αποσπάσματα:

Ήδη έχουμε μια Ευρωπαϊκή Πολιτική Ασφάλειας και Άμυνας, και μια Ευρωπαϊκή Στρατηγική Ασφάλειας, η οποία ορίζει ξεκάθαρα το νόημα και το σκοπό της ΕΠΑΑ. Ο ΕΑΟ υπάρχει ώστε να επιτρέψει στην Ευρώπη να πράξει εκείνα τα πράγματα που ορίζονται στη Στρατηγική Ασφάλειας. Αλλά η Στρατηγική Ασφάλειας καταδεικνύει ότι, εάν η Ευρώπη πρόκειται να αναλάβει το δικό της μερίδιο της παγκόσμιας ευθύνης για την ασφάλεια, θα χρειαστεί τα εργαλεία για τη δουλειά.[32]

Ο ΕΑΟ είναι ένα παιδί της ΕΠΑΑ (…) Έχουμε αναλάβει, αν θέλετε, να εργαστούμε ώστε να εξασφαλίσουμε τη διαθεσιμότητα των εργαλείων που απαιτούνται για να φέρουμε σε πέρας την αποστολή μας – την αποστολή που περιγράφεται στην Ευρωπαϊκή Στρατηγική Ασφάλειας.[33]

Η σωστή αφετηρία για να αρχίσουμε είναι αυτό το έγγραφο – η Ευρωπαϊκή Στρατηγική Ασφάλειας (…). Αν δεν το έχετε ήδη διαβάσει, σας το συστήνω. (…) Λοιπόν, μια ισχυρή αμυντική βιομηχανία και μια ισχυρή τεχνολογική βάση στην Ευρώπη δεν συνιστούν μόνο έναν βασικό παράγοντα της Ευρωπαϊκής οικονομίας – είναι επίσης και ένα απαραίτητο στήριγμα της ικανότητας της Ευρώπης να δρα αποτελεσματικά σε παγκόσμιο επίπεδο, και να περιφρουρεί την προστασία και την ασφάλεια των πολιτών μας.[34]

Καταρχήν, είναι ξεκάθαρο πολιτικό και οικονομικό γεγονός ότι η ύπαρξη υγιών αμυντικών βιομηχανιών σε όλη την Ευρώπη συνιστά ένα βασικό στήριγμα της επιθυμίας της Ευρώπης να επενδύσει σε, και να χρησιμοποιήσει, αποτελεσματικές ένοπλες δυνάμεις. Η άμυνα έχει σημασία, – και έχει σημασία για εσωτερικούς, ενδογενείς λόγους καθώς και για τους λόγους που παρουσιάζονται τόσο καλά στην Ευρωπαϊκή Στρατηγική Ασφάλειας.[35]

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή και οι ομάδες ειδικών επί των εξοπλιστικών ζητημάτων που έχει συστήσει (οι οποίες αποτελούνται κυρίως από εκπροσώπους της βιομηχανίας όπλων) υπήρξαν εξίσου ενθουσιώδεις στη χρήση της ΕΣΑ για να υπενθυμίσουν στο κοινό τις απειλές και τους στόχους που ορίζονται εκεί.

Η ασφάλεια στην Ευρώπη είναι προϋπόθεση της ευημερίας και της ασφάλειας. Η Στρατηγική Ασφάλειας ‘Μια ασφαλής Ευρώπη σε έναν καλύτερο κόσμο’ που υιοθετήθηκε από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο υποδεικνύει την ανάγκη για μια περιεκτική στρατηγική ασφάλειας η οποία θα ενσωματώνει τόσο πολιτικά όσο και αμυντικά μέτρα ασφάλειας.[36]

Από το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, η απειλή μιας ευρείας κλίμακας στρατιωτικής επίθεσης έχει υποχωρήσει και αντικατασταθεί από νέες απειλές, διακινδυνεύσεις και τρωτότητες. Όλες αυτές παρουσιάστηκαν στην Ευρωπαϊκή Στρατηγική Ασφάλειας (…) και περιλαμβάνουν το οργανωμένο έγκλημα, την τρομοκρατία, την κατάρρευση του κράτους, τις περιφερειακές συγκρούσεις και τη διάδοση των όπλων μαζικής καταστροφής.[37]

Η θεωρητική σύζευξη της εσωτερικής και της εξωτερικής ασφάλειας συμπληρώνει τον προσανατολισμό προς την εξωτερική επέμβαση. Η ΕΣΑ αντιπροσωπεύει αυτόν το μετασχηματισμό σε επίπεδο λόγου, καθώς όλες οι απειλές που αναφέρονται εκεί εμπεριέχουν – σε διαφορετικό βαθμό η κάθε μία – μια εσωτερική και μια εξωτερική διάσταση, σύμφωνα και με την ίδια τη Στρατηγική. Η ΕΣΑ υπήρξε η πρώτη συντεταγμένη καταγραφή του προσανατολισμού της ΕΠΑΑ, εισάγοντας την τελευταία και επίσημα στο πεδίο της εσωτερικής ασφάλειας. Το γεγονός αυτό έχει τεράστιες συνέπειες, όχι μόνο για το πολιτικό σύστημα της ΕΕ και την επιχειρούμενη σύζευξη πολιτικής και στρατιωτικής εξουσίας, αλλά και για την πολιτική εξοπλισμών της ΕΕ και την ενδυνάμωση της στρατιωτικής έρευνας με ‘πολιτικές’ πηγές χρηματοδότησης.

Αυτή η σύζευξη είναι σημαντική επειδή λαμβάνει χώρα στο επίπεδο της ΕΕ, είναι μέρος μιας πολιτικής που επιδιώκει ανοιχτά τη χρήση στρατιωτικών μέσων για την υλοποίηση των στόχων της, και έχει χειραγωγηθεί από το πολιτικό-στρατιωτικό προσωπικό της ΕΕ για την προώθηση της στρατιωτικοποίησης της ασφάλειας και τη διεύρυνση των στοιχείων που εμπίπτουν στα πεδία της ασφάλειας και της “άμυνας”. Το ζήτημα δεν είναι αν έχουν συγχωνευθεί η εσωτερική και η εξωτερική ασφάλεια∙ η ασφάλεια του κεφαλαίου απαιτούσε πάντα την κινητοποίηση και των δύο πεδίων υπέρ της. Το ζήτημα είναι μάλλον πώς αυτή η συγχώνευση αντικειμενικοποιείται, από-πολιτικοποιείται, και χρησιμοποιείται για την προώθηση νέων μέτρων που επεκτείνουν την πολιτικο-οικονομική εξουσία της στρατιωτικο-βιομηχανικής μερίδας του υπερεθνικού κεφαλαίου, και των εθνικών, δι-εθνικών και υπερεθνικών θεσμικών δομών κυριαρχίας του, μέσω αυξημένης επιτήρησης, ελέγχου και καταναγκασμού. Η  σύζευξη των εσωτερικών και εξωτερικών πτυχών της ασφάλειας μέσω της ΕΠΑΑ επέτρεψε τη νομιμοποίηση πρωτοβουλιών όπως το Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα Έρευνας για την Ασφάλεια, η ουσία του οποίου είναι η χρηματοδότηση της βιομηχανίας όπλων με τη μορφή επιδοτήσεων από την ΕΕ. Η Ευρ. Επιτροπή απέδωσε την αναγκαιότητά του στο γεγονός ότι «η τρομοκρατία έχει οδηγήσει σε ένα ξεθώριασμα των διαχωριστικών γραμμών ανάμεσα στην εσωτερική (προσανατολισμένη προς την αστυνομία) και την εξωτερική (στρατιωτική) ασφάλεια».[38]

Οι ιδέες έχουν πράγματι προωθήσει την ανάδυση μιας Ευρωπαϊκής στρατιωτικο-βιομηχανικής πολιτικής. Ιδιαίτερα, η νεοφιλελεύθερη έμφαση στην ανταγωνιστικότητα και η υποτιθέμενη ανάγκη ανάπτυξης στρατιωτικών δυνατοτήτων έχουν παράσχει σημαντική υποστήριξη και νομιμοποίηση σε αυτή την πολιτική. Η ανάγκη ανάπτυξής της “κατασκευάστηκε” επανειλημμένα από τον επίσημα διατυπωμένο λόγο των αρμόδιων θεσμών, υπηρετώντας όμως συγκεκριμένες υλικές αναγκαιότητες. Με άλλα λόγια, οι ιδεατοί/ρητορικοί παράγοντες συνέβαλλαν στην αλλαγή της ευρωπαϊκής εξοπλιστικής πολιτικής, όντας όμως ταυτόχρονα συνέπειες βαθύτερων κοινωνικο-οικονομικών μεταβολών. Η σύνθετη και αντιφατική διαδικασία διαμόρφωσης μιας στρατιωτικο-βιομηχανικής πολιτικής σε επίπεδο ΕΕ είχε και έχει υλικές ρίζες, και συγκεκριμένα στη διεθνοποίηση της Ευρωπαϊκής βιομηχανίας όπλων στη δεκαετία του 1990.[39] Οι ιδέες που συνηγορούν στην προώθηση αυτής της πολιτικής υπήρξαν επιτυχημένες μόνο εξαιτίας των δομικών μεταβολών στο πεδίο της παραγωγής που επέτρεψαν τη θεσμοποιημένη άρθρωση και υλοποίηση αυτών των ιδεών.

Ένα κύμα εξαγορών και συγχωνεύσεων κατά το δεύτερο μισό της δεκαετίας του ’90 οδήγησε στη διεθνή συγκέντρωση και συγκεντροποίηση της ευρωπαϊκής βιομηχανίας όπλων. Διεθνοποιημένοι γίγαντες όπως η EADS, η Thales, η Finmeccanica και η BAE Systems υπήρξαν οι πυρήνες ενός υπερεθνικού ιστορικού μπλοκ, του οποίου η εξουσία προωθήθηκε όχι μόνο σε εθνικό επίπεδο, αλλά και σε επίπεδο ΕΕ. Η ενοποίηση της πολιτικής παρουσίας της βιομηχανίας όπλων κάτω από την Ένωση Ευρωπαϊκών Αεροδιαστημικών και Αμυντικών Βιομηχανιών (ASD) σφράγισε τη δράση αυτού του μπλοκ μέσα στα όργανα της ΕΕ και οδήγησε σε μια ραγδαία τάση στρατιωτικοποίησης της Ένωσης. Αυτή η τάση δεν τροφοδοτήθηκε μόνο από τις βιομηχανίες όπλων, αλλά και από τον ευρύτερο, ιμπεριαλιστικό χαρακτήρα του ευρωπαϊκού κοινωνικού σχηματισμού.[40] Κορυφαία στιγμή αυτής της τάσης είναι η ίδρυση του ΕΑΟ το 2004, του πρώτου πανευρωπαϊκού θεσμού για τη διευθέτηση των στρατιωτικο-βιομηχανικών θεμάτων, και η πρωτοφανής μίξη στρατιωτικής και πολιτικής έρευνας υπό την αιγίδα της Ευρ. Επιτροπής στο Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα Έρευνας Ασφαλείας.[41]

Η ύπαρξη και ανάπτυξη μιας κοινής πολιτικής άμυνας και ασφάλειας, και η παραγωγή ενός κοινού κειμένου όπως η ΕΣΑ έδωσε στην ευρωπαϊκή βιομηχανία όπλων και τους πολιτικούς της εκπροσώπους το κατάλληλο ιδεολογικό και αξιακό πλαίσιο για την προώθηση των σχεδίων τους. Αυτό το πλαίσιο, όμως, δεν γεννήθηκε αυτόματα, αλλά αποτέλεσε προϊόν μιας οξύτατης ιδεολογικής επίθεσης μέσα από δεξαμενές σκέψεις, ινστιτούτα διεθνών σχέσεων, συλλογικούς και ατομικούς “οργανικούς διανοούμενους” μιας διεθνοποιημένης αστικής τάξης σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Η ΕΕ υπήρξε ενεργός μέτοχος σε αυτή την ιδεολογική μάχη, μέσω του Ινστιτούτου Σπουδών Ασφαλείας στο Παρίσι, αλλά και μέσω δεκάδων εκθέσεων που χρηματοδότησε η Ευρ. Επιτροπή για να καταδείξει την υποτιθέμενη τεχνική αναγκαιότητα προώθησης μεταρρυθμίσεων υπέρ της βιομηχανίας όπλων σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Σε αυτές τις εξελίξεις, η Αριστερά δεν κατάφερε ούτε να αρθρώσει έναν εναλλακτικό λόγο, ούτε να αμφισβητήσει τη στρατιωτικοποίηση στην πράξη. Αντίθετα, κάποια κομμάτια της Αριστεράς υποστήριξαν τη στρατιωτικοποίηση στο όνομα ενός δήθεν “αριστερού ευρωπαϊσμού” και του αστικού ιδεώδους της πολιτικής ενοποίησης της Ευρώπης σε συνθήκες καπιταλιστικής διεθνοποίησης. Συνέπεια και αυτής της στάσης είναι η τωρινή κατάσταση, όπου το πολιτικό πρόγραμμα του στρατιωτικο-βιομηχανικού ιστορικού μπλοκ αποτελεί κοινό νου στην ΕΕ και στα κράτη-μέλη.

Συμπέρασμα

Το βασικό επιχείρημα που τέθηκε από το παρόν άρθρο είναι ότι η κονστρουκτιβιστική καμπή στις σπουδές ευρωπαϊκής ασφάλειας δεν παρέχει ικανοποιητική απάντηση στο πρόβλημα της σχέσης των ιδεών με τα υλικά συμφέροντα. Η εμπειρική ανάλυση καταδεικνύει ότι οι ιδεατοί παράγοντες δεν μπορούν να απομονωθούν από τα κυρίαρχα κοινωνικο-οικονομικά συμφέροντα. Η αναπαραγωγή των ιδεών και των διαδικασιών που επιτρέπουν την κυριαρχία ενός πακέτου ιδεών έναντι ενός άλλου στις θεωρήσεις της ευρωπαϊκής ασφάλειας συνδέονται στενότατα με την υπερεθνική πολιτικο-οικονομική εξουσία εντός της ΕΕ. Ενδεικτική αυτής της σύνδεσης είναι η χρήση της Ευρωπαϊκής Στρατηγικής Ασφαλείας από την ευρωπαϊκή βιομηχανία όπλων και τους θεσμικούς της συμμάχους σε επίπεδο ΕΕ για τη νομιμοποίηση μιας διαδικασίας στρατιωτικοποίησης της Ευρώπης. Υποκρύπτοντας την πρωταρχική ισχύ των καπιταλιστικών συμφερόντων και της δικής τους λειτουργίας αναπαραγωγής της κυρίαρχης ιδεολογίας, ο κονστρουκτιβισμός απλά συμβάλλει στη νομιμοποίηση αυτών των συμφερόντων και στην από-πολιτικοποίηση της κυριαρχίας τους.

Αντίθετα, ο ιστορικός υλισμός ως εργαλείο ανάλυσης της πραγματικότητας καθίσταται επίκαιρος, θέτοντας τον άξονα “συμφέροντα – ιδέες” πάνω στα πόδια του. Η διατύπωση των Μαρξ και Έγκελς από τη Γερμανική Ιδεολογία παραμένει επίκαιρη:

Οι ιδέες της κυρίαρχης τάξης είναι σε κάθε εποχή οι κυρίαρχες ιδέες, δηλαδή η τάξη που είναι η κυρίαρχη υλική δύναμη της κοινωνίας, είναι την ίδια στιγμή η κυρίαρχη διανοητική δύναμη. Η τάξη που έχει στην διάθεσή της τα μέσα της υλικής παραγωγής, έχει την ίδια στιγμή και τον έλεγχο των μέσω της πνευματικής παραγωγής, με συνέπεια, μιλώντας γενικά, οι ιδέες εκείνων που δεν κατέχουν τα μέσα της πνευματικής παραγωγής να υποτάσσονται σε αυτήν. Οι κυρίαρχες ιδέες δεν είναι τίποτε περισσότερο από την ιδεατή έκφραση των κυρίαρχων υλικών σχέσεων, που γίνονται αντιληπτές ως ιδέες.[42]

Στην περίπτωση της Στρατηγικής Ασφάλειας, μια ιστορικο-υλιστική προσέγγιση δείχνει ότι η ρητορική ασφάλειας της ΕΕ είναι αδιάρρηκτα συνδεδεμένη με τα στρατιωτικο-βιομηχανικά συμφέροντα και με τον ευρωπαϊκό καπιταλιστικό σχηματισμό. Οι ιδέες δεν δημιούργησαν τα ευρωπαϊκά στρατιωτικο-βιομηχανικά συμφέροντα, αλλά συνέβαλαν ώστε οι υποτιθέμενες ή υπαρκτές απειλές να μεταφράζονται σε, και να νομιμοποιούνται ως, καπιταλιστικά κέρδη.

Παραπομπές διαθέσιμες μόνο στην έντυπη έκδοση.