Stephen G. Brooks - Producing Security: Multinational Corporations, Globalization, and the Changing Calculus of Conflict

Stephen G. Brooks, Producing Security: Multinational Corporations, Globalization, and the Changing Calculus of Conflict (Princeton and Oxford: Princeton University Press, 2005 Hb; 2007 Pb). Pp. 316. £ 13.50. Pb. ISBN 9780691130316.

by Iraklis Oikonomou

Published in (2010), Intelligence and National Security, 25: 1, pp. 114-117

In recent years, therise of globalization as a social and historical phenomenon has beenaccompanied by the rise of globalization as an object of social science.Numerous works have been written on all aspects of globalization (economic,cultural, political, social, etc.). However, no major work had appeared upuntil now on the impact of globalization on international security. This omissionshould probably be attributed to the fact that international political economyand security studies have long stood as aliens to one another.

Stephen G. Brooks’ ProducingSecurity: Multinational Corporations, Globalization, and the Changing Calculusof Conflict constitutes a powerful reminder of – and a welcome antidote to– the missing link between the concept of production and the concept of security.The book belongs to a rare tradition of serious engagement with the study ofthe security implications of global politico-economic developments. Thistradition, which can boast of hosting such eminent thinkers as Robert Gilpin,Stephen Krasner and Robert Keohane, was abruptly stopped by the noisy arrivalof post-structuralism and constructivism. As a result, and in the name ofproducing a supposedly ‘social’ theory of international politics, thediscipline of International Relations was availed of one of the elements thatrender it social in the first place: economic production. Therefore, Brooksshould be praised in advance for his courageous use of terms such as‘production’, multinational corporations’ and ‘competitiveness’ in an era when‘identity’, ‘norms’, ‘values’ and ‘discourse’ are increasingly becoming theonly acceptable objects and tools of analysis.

In fact, there aremany more reasons why this book should be praised. To begin with, it engageswith history, providing not only a historical narrative of the evolution ofglobalization, but also in-depth references to concrete historical case-studiesthat illuminate his arguments. Such case-studies include Soviet Union’sisolation from the globalization of arms production, the development ofMercosur and Argentine-Brazilian relations, and the evolution of Hungary’sexternal economic relations. Above all, Brooks’ main argument seems compelling:the status of global security has been significantly altered by the influenceof globalization, through the alteration of three central dimensions ofsecurity: the parameters of weapons development; the economic benefits ofconquest; and the prospects for regional economic integration among securityrivals. These three dimensions are shaped respectively by three current tendencies:a) the globalization of weapons production has generated an increased level oftechnology interdependence among developed countries; b) the transition to aknowledge-based economy has lowered a conqueror’s capacity to extract economicresources from an advanced  society; and c)the developing countries’ need to attract MNCs has increased their incentivesfor initiating regional integration. The final conclusion is that today’s greatgeographic dispersion of production structures and processes will havestabilizing effects among great powers, mixed effects on security relationsbetween developed and developing countries, and negative effects on thesecurity relations among developing countries. The prime reason for reaching thelatter conclusion is because the three mechanisms described in the book(weapons development, benefits of conquest, regional development) have noapplicability on the developing world.

Despite the book’ssophistication and subtlety, some key methodological and theoretical choicestend to undermine the strength and validity of its argumentation. The very useof the term ‘globalization’ is problematic and contradictory, especially whenaccompanied by the – right – claims that “the globalization of production isnot, in fact, ‘global’ but instead remains bounded in important respects” (p.12) and that “the geographic dispersion that occurs within production networksis not necessarily global in nature” (p. 30). This is not merely a quantitativequestion of geographical expansion. The use of the term ‘globalization’ asopposed to, say, the term ‘internationalization’, has tremendous theoreticalimplications for the conception of the relationship between the capitaliststate and capital as a social force, as well as of the relationship betweenrival national capitals.

The question thatlies at the heart of the book is essentially one of national and transnationalclass structures and power, upon which the whole Marxist scholarship has beenbuilt. However, the author is quick to pronounce the unsuitability of Marxismfor his own work, on the premises that “Marxist theories have never worked wellwith respect to security affairs” (p. 51). The evolution of IR theory, from theclassical theories of imperialism to Dependency theory, and from theWorld-Systems approach to neo-Gramscianism, has highlighted Marxism’s utilityfor security studies over and again. By ignoring the impact of national andtransnational class actors and the multiple ways through which a state’s securitypolicy is influenced by the necessities of a system of power in which capital asa social force maintains a hegemonic position, the book fails to identify theinherently social, i.e. class-based, nature of security. As Critical SecurityStudies have claimed, security is always for someone and for something.Instead, the book treats security as a general, a-social concept, whose shapingis isolated from the powerful effects of capitalist discipline. Besides, a part ofthe book’s main argumentation appears to maintain a degree of affinity with theMarxist emphasis on the forces and relations of production. The claim that“technological development is the key driving force behind the rapid increasein interfirm alliances” (p. 85) is basically compatible with a basic Marxisttenet, according to which changes in the forces of production generate changesin the prevailing social relations of production. This is even furtherconfirmed when the author discusses Soviet Union’s inability to compete with USweapons technology (p. 108) and attributes it to technological shifts, i.e.changes in the forces of production, that took place in the 1980s.

Brooks suggests thata conqueror that tends to alter property relations is likely to becomeunattractive to multinational corporations. This conclusion should be highlyqualified; in Iraq,MNCs were invited by the conqueror – and its affiliated domestic elites – tobenefit from the alteration in property rights. Economic stability is not aclass-neutral concept; pro-capital policies rather than mere stability ineconomic policy are the guarantee to the attraction of investment by MNCs.Therefore, the economic benefits of conquest depend on who the conqueror is andwhose interests it seeks to fulfill. The possibility of conquering a country inorder to attract and facilitate multinational capital escapes Brooks’attention.

The author seems tobe most at home when discussing global military-industrial trends. Theimpressive level of detail, the exemplary use of sources and the combination ofboth historical and politico-economic analysis produces one of the mostsophisticated accounts of developments in the field of arms production that hasbeen published in the last decade. Nevertheless, the conclusions drawn fromthis analysis are contestable. What Brooks understands as globalization isbasically internationalization; arms industries today are diversified in termsof production and sub-contraction, but remain rather homogeneous in terms ofcapital ownership and control. Lockheed Martin is a UScorporation and the USstate apparatus is more sensitive to respond to its needs than to the needs of,say, Dassault Aviation. Even EADS, the most highly internationalized armsmanufacturer in the world, is still a Franco-German-Spanish entity, rather thana global, a-national firm.

Therefore,interdependence in arms production does not nullify inter-state competitionthat stems from rival military-industrial capitals. It is exactly not clear whythe fact that “no state, including the great powers, can now effectively remainon the cutting edge in military technology if it does not pursue significantinternationalization in the production of weaponry (p. 6) should matter at all.This development is an economic-technological one, and its securityimplications are not as straightforward as Brooks implies. In fact, the readeris left wondering whether and why the internationalization of weaponsproduction enhances the prospects of global security. For sure, Russia was not restrained in its actions in Georgiaby the fact that Russian arms manufacturers maintain close links with Europeanones, such as EADS and Finmeccanica. Similarly, the USadministration did not consider deliberating with the EU to be an option beforeinvading Iraq, even thoughEU-headquartered firms act as prime contractors in major US programmes.

Given the emphasisof the book on MNCs, one would expect to find at least one chapter detailingtheir role as security actors in the broadest sense, and their impact on thetrend of interventionism that is traceable among developed states vis-à-vis theglobal periphery. Regrettably, this is not the case. Instead, the authorresorts to the dubious conclusion that “since at least 1970 there do not appearto have been any cases of great powers intervening militarily in response tolobbying by MNCs whose foreign holdings were threatened” (p. 247). Chile, the obvious example, is overlooked by theauthor, on the grounds that the 1973 events not involve the direct use ofmilitary force by the US;this is a highly contestable maneuver indeed. Besides, the question of the linkbetween capital and security is not simply one of lobbying. The state is anarbiter of conflicting capitalist interests and often retains a degree ofpolitical autonomy in order to maintain the hegemony of capital in general overthe particular demands of capitalist fractions. Therefore, US interventions in,e.g. Yugoslavia or Iraq,may have been driven by the goal of capitalist expansion irrespective of theparticular lobbying activities of the one or the other firm or sector.

To sum up, the book is a must for every student of Security Studies, and therefore of Intelligence Studies as well. The theoretical objections raised in this short note cannot and should not obscure the fact that Producing Security is one of the most fruitful and important books recently published on the study of, not only globalization, but international relations as a whole. The final judgment depends on each reader’s theoretical and – let us not be afraid of the word – ideological preferences. The liberally minded reader will find in this work a welcome confirmation of the basic conclusions of the liberal peace theory as far as relations between great powers are concerned. The rather more critical reader will feel that this work is much more successful in tackling the right questions, rather than in providing the most convincing answers. All readers, however, will be alarmed by one of the book’s major findings: “policymakers…should not base their future foreign policy decision on the notion…that the globalization of production is a strong, positive security force in the developing world” (p. 233). One way or another, Producing Security is a milestone work of IR theory that sets a radically new agenda, awaiting further elaboration in the years to come.

Εξοπλισμοί, ιδέες, και η Ευρωπαϊκή Στρατηγική Ασφαλείας: Μεταφράζοντας τις απειλές σε κέρδη

Εξοπλισμοί, ιδέες, και η Ευρωπαϊκή Στρατηγική Ασφαλείας

 

Μεταφράζοντας τις απειλές σε κέρδη

του Ηρακλή Οικονόμου

Δημοσιεύτηκε σε Ουτοπία, τεύχος 88, Ιανουάριος-Φεβρουάριος 2010, σελ. 139-152.

Εισαγωγή

 

Παρόλο που η Ευρωπαϊκή Στρατηγική Ασφαλείας (ΕΣΑ) έχει τύχει της εκτενούς προσοχής των μελετητών της Ευρωπαϊκής Πολιτικής Ασφάλειας και Άμυνας (ΕΠΑΑ), η συγκεκριμένη επίδρασή της επί των στρατιωτικο-βιομηχανικών ζητημάτων έχει ως επί το πλείστον αγνοηθεί. Ποιες υπήρξαν οι συνέπειες της υιοθέτησης της ΕΣΑ τον Δεκέμβριο του 2003 για τη σύσταση μιας στρατιωτικο-βιομηχανικής πολιτικής της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ); Πώς και γιατί έχει χρησιμοποιηθεί η ΕΣΑ από την ευρωπαϊκή βιομηχανία όπλων και τους πολιτικούς εκφραστές της ως μέσον προώθησης μεταρρυθμίσεων στο πεδίο της πολιτικής εξοπλισμών; Αντανακλά η εκμετάλλευσή της από την ευρωπαϊκή στρατιωτική βιομηχανία κάποιες βαθύτερες πολιτικο-οικονομικές λειτουργίες που τροφοδοτούν την ιδεολογική διάσταση της Στρατηγικής, και, αν ναι, ποιες είναι αυτές; Το άρθρο ισχυρίζεται ότι, με το να προσδιορίζει βασικές “απειλές” προς την ΕΕ και να προτείνει τρόπους αντιμετώπισής τους, η Στρατηγική παρέχει ένα χρησιμότατο εργαλείο στις άρχουσες τάξεις για την προώθηση και νομιμοποίηση μιας πολιτικής εξοπλισμών υπέρ της βιομηχανίας όπλων. Εμπειρικά, η ανάλυση εστιάζει σε συγκεκριμένες χρήσεις της ΕΣΑ από τους αξιωματούχους της ΕΕ και το στρατιωτικο-βιομηχανικό κεφάλαιο. Θεωρητικά, η εργασία υπογραμμίζει την εγκυρότητα μιας ιστορικο-υλιστικής ερμηνείας της σχέσης ανάμεσα στον ηγεμονικό λόγο περί ΕΠΑΑ και τα πανευρωπαϊκά, διεθνοποιημένα στρατιωτικο-βιομηχανικά συμφέροντα.

Ο κύριος λόγος για τον οποίο η στρατιωτικοποίηση της ΕΕ δεν έχει τύχει της προσοχής της διεθνούς θεωρίας είναι η ανάδυση και η παγίωση του κονστρουκτιβιστικού παραδείγματος. Το αποτέλεσμα υπήρξε η κυριάρχηση της ανάλυσης της ευρωπαϊκής ασφάλειας από ιδεαλιστικές (με τη φιλοσοφική, όχι την κανονιστική έννοια) προσεγγίσεις που αναγνωρίζουν την πρωτοκαθεδρία ιδεατών παραγόντων, όπως αξίες, κανόνες και ταυτότητες, στο σχηματισμό της κοινωνικής πραγματικότητας. Ο κονστρουκτιβισμός έχει αναχθεί σε ηγεμονικό παράδειγμα των σπουδών ευρωπαϊκής ασφαλείας. Η κύρια θέση του άρθρου είναι ότι, στην περίπτωση της πολιτικής εξοπλισμών της ΕΕ, οι ιδεατοί παράγοντες εδράζονται σε μια υλική διαδικασία παραγωγής, η οποία καθορίζει σε τελική ανάλυση τον προσανατολισμό και τη λειτουργία αυτών των παραγόντων. Οι κυρίαρχες ιδέες σε αυτό το πεδίο πολιτικής δεν είναι αυτόνομες αλλά αντανακλούν προϋπάρχουσες σχέσεις εξουσίας ανάμεσα σε διαφορετικές κοινωνικές δυνάμεις, υπό την ηγεμονία του ευρωπαϊκού στρατιωτικο-βιομηχανικού κεφαλαίου. Η διττή ιδεολογία της στρατιωτικοποίησης και της ανταγωνιστικότητας που κατευθύνει την πολιτική εξοπλισμών της ΕΕ προέκυψε ως ένα συνεκτικό πολιτικό πρόγραμμα, ιδεολογικά τροφοδοτημένο από τη δημοσίευση της ΕΣΑ. Η σημασία της ΕΣΑ δεν βρίσκεται στον υποτιθέμενο τρόπο με τον οποίο συγκροτεί τα συμφέροντα, αλλά αντίθετα στον τρόπο με τον οποίο ταξικές σχέσεις και ταξικά ορισμένα συμφέροντα παράγουν και αναπαράγουν συγκεκριμένες ιδέες μέσω βαθιά πολιτικών διαδικασιών.

Ιδέες και συμφέροντα: πέρα από την πλάνη του κονστρουκτιβισμού

Δεδομένου ότι ο κονστρουκτιβισμός έχει πολλές εκδοχές, συζητείται εδώ ως ιδεότυπος ενός ευρύτατου παραδείγματος της ιδεαλιστικής θεωρίας ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Ο όρος “ιδεαλισμός” ορίζεται ως η αντίληψη σύμφωνα με την οποία «η βαθιά δομή της κοινωνίας αποτελείται από ιδέες παρά από υλικές δυνάμεις».[1] Για τον ιδεαλισμό, η κοινωνική πραγματικότητα σχηματίζεται κυρίως ως αποτέλεσμα της κοινωνικής συνείδησης. Οι υλικές δυνάμεις είναι δευτερεύουσες, «στο βαθμό που οι ίδιες συγκροτούνται μέσω ιδιαίτερων νοημάτων από τους δρώντες».[2] Η κονστρουκτιβιστική θεωρία βασίζεται σε τρεις κύριες προτάσεις: Πρώτον, υποθέτει ότι οι ιδέες και οι νόρμες προηγούνται οντολογικά των υλικών δομών, ως προς τη διαμόρφωση της συλλογικής συμπεριφοράς των πολιτικών δρώντων. Σύμφωνα με τον Αλεξάντερ Γουεντ, «οι δομές της ανθρώπινης συσχέτισης καθορίζονται πρωταρχικά από κοινές ιδέες, παρά από υλικές δυνάμεις».[3] Δεύτερον, ισχυρίζεται ότι τα συμφέροντα ενημερώνονται από ταυτότητες, και φέρουν ένα δια-υποκειμενικό νόημα, διαμορφωμένο από ιδεατές – γνωστικές κατανοήσεις της πραγματικότητας. Τρίτον, προτάσσει την αμοιβαία σύσταση φορέων και δομών. Οι αξίες, οι νόρμες και οι ιδέες επηρεάζουν βαθιά τις ταυτότητες και τις ενέργειες των φορέων, ενώ την ίδια ώρα οι ενέργειες των δρώντων παρέχουν τη βάση για τη διατήρηση και τον μετασχηματισμό αυτών των ιδεατών δομών. Για τον κονστρουκτιβισμό, οι υλικοί πόροι είναι ενσωματωμένοι σε συγκεκριμένες δομές κοινωνικής γνώσης και πρόσληψης, οι οποίες ορίζουν το νόημα που αποδίδεται σε αυτούς.[4]

Στην προσπάθειά τους να ερμηνεύσουν την ανάδυση της ΕΠΑΑ, οι κονστρουκτιβιστές εστιάζουν στην κοινωνικοποίηση, ως μια «διαδικασία μέσω της οποίας δι-υποκειμενικά μοιρασμένες κατανοήσεις της πολιτικής συνεργασίας παρέχουν κώδικες που δύνανται να χρησιμοποιηθούν από διπλωμάτες όταν αυτοί διεξάγουν εξωτερική πολιτική».[5] Με άλλα λόγια, οι ομοιότητες στις προσλήψεις και στους σκοπούς ασφαλείας παράγονται από τη συνεχή και καθημερινή αλληλεπίδραση σε ιδεατό και ρητορικό επίπεδο. Μέσω αυτής της διαδικασίας, οι Ευρωπαϊκοί δρώντες ασφαλείας έχουν δημιουργήσει ένα σετ προσμονών που περιλαμβάνουν κοινές δράσεις και συμφέροντα, βασισμένα σε κοινές αντιλήψεις και κατανοήσεις.[6] Επίσης, οι κονστρουκτιβιστικές ερμηνείες δίνουν έμφαση στην έννοια του λόγου, ο οποίος συχνά εξομοιώνεται με τη γλώσσα. Η κύρια σημασία του έγκειται στη συμβολή του στη δημιουργία ταυτοτήτων. Στο πλαίσιο της ΕΠΑΑ, ιδιαίτερα δημοφιλής είναι ο ισχυρισμός ότι ο λόγος συνέβαλλε τα μέγιστα στο μετασχηματισμό των ταυτοτήτων σε επίπεδο εξωτερικής πολιτικής των κρατών-μελών. Σύμφωνα με τον Λάρσεν, «οι λόγοι κατασκευάζουν ταυτότητες και υποκείμενα σε ένα κοινωνικό πλαίσιο».[7] Συνεπώς, δεν είναι παράδοξο ότι αποδίδει την έναρξη της διαδικασίας στρατιωτικοποίησης της ΕΕ στην κυριαρχία ενός συγκεκριμένου λόγου.

Η κονστρουκτιβιστική προσέγγιση σε ζητήματα ευρωπαϊκής ασφάλειας καταλήγει να είναι περιγραφική και ταυτολογική. Ο κονστρουκτιβισμός υποθέτει ότι ένας φορέας κατασκευάζει την ταυτότητά του μέσω του λόγου και της διάδρασης, και τα συμφέροντά του μέσω της ταυτότητας. Σε τελευταία ανάλυση, δηλαδή, ο λόγος παράγει συμφέροντα. Εάν ισχύει κάτι τέτοιο, τι παράγει αρχικά τον λόγο και τη διάδραση, εάν και οι ταυτότητες, και τα συμφέροντα είναι παράγωγα του λόγου; Η μόνη αληθοφανής απάντηση θα ήταν ότι συγκεκριμένες αυτό-προσλήψεις της ταυτότητας ή συνειδητές επιδιώξεις ηγεμονικών πολιτικο-οικονομικών συμφερόντων αποτελούν τις βασικές γεννήτριες παραγωγής λόγου. Και οι δύο πιθανές απαντήσεις, όμως, οδηγούν στην ταυτολογία, καθώς ο λόγος καταλήγει να είναι η αιτία και το αποτέλεσμα των δύο άλλων παραγόντων. Ο μόνος τρόπος να αποφευχθεί η ταυτολογία είναι να αποφευχθεί και η ερμηνεία του τι παράγει τον κυρίαρχο λόγο και την κυρίαρχη ιδεολογία καταρχήν, και αυτό ακριβώς κάνει ο κονστρουκτιβισμός. Ένας τρόπος ανάλυσης όπου το εξηγητέο συνιστά ταυτόχρονα και το εξηγούν είναι προφανώς προβληματικός. Με άλλα λόγια, οι κονστρουκτιβιστές μπορούν να γίνουν αποδέκτες της ίδιας κριτικής που ο Μαρξ εξαπέλυσε στους Χεγκελιανούς ιδεαλιστές το 1845, οι οποίοι «αποσπούν τις ιδέες της άρχουσας τάξης από την ίδια την άρχουσα τάξη και τους αποδίδουν μια ανεξάρτητη ύπαρξη(…)χωρίς να νοιάζονται(…)για τις συνθήκες παραγωγής και τους παραγωγούς αυτών των ιδεών».[8]

Στις ευρωπαϊκές σπουδές, η αφετηρία μιας αντίστοιχης κριτικής στον κονστρουκτιβισμό, σε συνομιλία μαζί του, βρίσκεται στο ρεύμα του νεο-Γραμσιανισμού, της μόνης εκδοχής της μαρξιστικής θεωρίας με μια ανερχόμενη παρουσία στον τομέα της διεθνούς και ευρωπαϊκής πολιτικής. Πυρήνας του είναι η έννοια των “κοινωνικών δυνάμεων”, δηλαδή τάξεων ή ταξικών μερίδων διαμορφωμένων στη διαδικασία της κοινωνικής παραγωγής, οι οποίες φέρουν συγκεκριμένα συμφέροντα.[9] Η έννοια του “ιστορικού μπλοκ” είναι κεντρική στο νέο-Γκραμσιανό πλαίσιο. Στην απλούστερη μορφή του, ένα ιστορικό μπλοκ μπορεί να οριστεί ως μια «συμμαχία τάξεων ή ταξικών μερίδων, η οποία επιχειρεί να εγκαθιδρύσει μια συγκεκριμένη μορφή κράτους και / ή παγκόσμιας τάξης πραγμάτων».[10] Σύμφωνα με τον Γκράμσι, ένα ιστορικό μπλοκ ενσωματώνει τόσο υλικά όσο και ιδεολογικά στοιχεία: «δομές και εποικοδομήματα σχηματίζουν ένα ιστορικό μπλοκ».[11] Συμπεριλαμβάνοντας το στοιχείο της ιδεολογίας μέσα στο ιστορικό μπλοκ, ο νέο-Γκραμσιανισμός αποφεύγει την κατηγορία του οικονομικού αναγωγισμού, ενώ υποστηρίζοντας τη διαλεκτική σύνδεση του εποικοδομήματος από τη βάση αποφεύγει την κατηγορία του πλουραλισμού. Ένα ιστορικό μπλοκ μπορεί να είναι και δι-εθνικό ως προς τη σύσταση και λειτουργία του. Άρα, μπορεί να υποστηριχθεί ότι η ανάδυση μιας νέας στρατιωτικο-βιομηχανικής τάξης πραγμάτων στο επίπεδο της ΕΕ ανταποκρίνεται στην κυριαρχία ενός δι-εθνικού ιστορικού μπλοκ, στον πυρήνα του οποίου βρίσκεται το διεθνοποιημένο στρατιωτικο-βιομηχανικό κεφάλαιο. Η έννοια του “ιστορικού μπλοκ” είναι αλληλένδετη με τον άλλο εννοιολογικό κρίκο του νέο-Γκραμσιανισμού, την “ηγεμονία”, η οποία βασίζεται σε υλικές, θεσμικούς και ιδεολογικούς άξονες και υποδηλώνει έναν τύπο εξουσίας που βασίζεται τόσο στην επιβολή όσο και στη συναίνεση, και υπηρετεί τα συμφέροντα της άρχουσας τάξης μέσω της φαινομενικής υπέρβασής τους με αιτιάσεις παγκοσμιότητας και κοινού νου.[12] Η ηγεμονία μιας κοινωνικής τάξης είναι η βάση και η προϋπόθεση της εγκαθίδρυσης ενός ιστορικού μπλοκ. Όμως, η εξουσία του ιστορικού μπλοκ δεν εδραιώνεται μόνο στο υλικό επίπεδο. Οι ιδεατοί και θεσμικοί παράγοντες είναι επίσης σημαντικοί για τη διατήρηση αυτής της εξουσίας. Ο Μπαστιάν Φαν Άπελντοορν συμπεραίνει ορθά ότι υπάρχει μια στέρεα διασύνδεση ανάμεσα στις ιδέες και τις κοινωνικές δυνάμεις ορισμένες ταξικά, καθώς οι ιδέες παράγονται σε ένα δεδομένο πλαίσιο κοινωνικών σχέσεων εξουσίας και αντανακλούν τις προτιμήσεις και τις πρακτικές αυτών των δυνάμεων.[13]

Στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής εξοπλιστικής συνεργασίας, μια ιστορικο-υλιστική προσέγγιση εστιάζει στους τρόπους με τους οποίους η ηγεμονική ταξική δύναμη – στην περίπτωσή μας το διεθνοποιημένο στρατιωτικο-βιομηχανικό κεφάλαιο – κινητοποιεί όλους τους διαθέσιμους ιδεατούς πόρους και παράγει ιδεολογία ώστε να εξασφαλίσει τη δημόσια νομιμοποίηση και καλύτερους όρους υλοποίησης ενός συγκεκριμένου πολιτικού προγράμματος, από κοινού με το πολιτικο-στρατιωτικό προσωπικό της ΕΕ. Το έργο των “ειδικών”, των διανοουμένων και των δεξαμενών σκέψης είναι κεντρικής σημασίας σε ένα θεωρητικό πλαίσιο που τονίζει τις πολλαπλές χρήσεις της κυρίαρχης ιδεολογίας για τη διασπορά και τη διατήρηση των ηγεμονικών ισχυρισμών και συμφερόντων του κυρίαρχου ιστορικού μπλοκ. Το πρωταρχικό συμφέρον στο στρατιωτικο-βιομηχανικό χώρο είναι η συντήρηση της κερδοφορίας (σε συνθήκες πτώσης του μέσου ποσοστού του κέρδους) και της ανταγωνιστικότητας μέσω μιας εκτεταμένης στρατιωτικοποίησης της ΕΕ.[14] Η ακόλουθη ενότητα φωτίζει τις αλληλένδετες διαστάσεις της αναπαραγωγής και της χειραγώγησης των μηνυμάτων της Στρατηγικής για την προώθηση και νομιμοποίηση μιας εξοπλιστικής πολιτικής για την ΕΕ.

Από τις απειλές στα κέρδη: η Στρατηγική ως ταξικό πολιτικό εργαλείο

Γραμμένη από τον Ρόμπερτ Κούπερ, Γενικό Διευθυντή πολιτικο-στρατιωτικών υποθέσεων του Συμβουλίου, και υιοθετημένη από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο τον Δεκέμβριο του 2003, η Στρατηγική υπήρξε η πρώτη χειροπιαστή σύνοψη των προτεραιοτήτων και των ανησυχιών της ΕΕ στον τομέα της ασφάλειας. Αφού εντοπίσει πέντε κύριες απειλές στην ασφάλεια της ΕΕ – τρομοκρατία, διάδοση όπλων μαζικής καταστροφής, περιφερειακές απειλές, αποτυχημένα κράτη και οργανωμένο έγκλημα-, η ΕΣΑ συστήνει μια πιο ενεργή πολιτική, οικονομική και στρατιωτική εμπλοκή με τις πιθανές γεωγραφικές πηγές αυτών των απειλών, καλώντας σε προβολή ισχύος κάτω από τη σημαία της “προληπτικής εμπλοκής”.[15] Χρησιμοποιώντας ως προμετωπίδα την “αποτελεσματική πολυμέρεια”, η ΕΣΑ νομιμοποίησε την προληπτική δράση ως εργαλείο εξωτερικής παρέμβασης της ΕΕ.[16] Η δυνατότητα διεξαγωγής επεμβάσεων με στενό χρονικό ορίζοντα και ευρείες δυνάμεις είναι ένα εγγενές στοιχείο της στρατηγικής κουλτούρας που εγγράφεται στην ΕΠΑΑ, καθώς η χρήση στρατιωτικών εργαλείων προβάλλεται ως λύση για την επαναφορά της τάξης σε “αποτυχημένα κράτη”.[17] Στο πλαίσιο της ΕΣΑ, η προβολή ισχύος και η στρατιωτικοποίηση είναι δύο αλληλοτροφοδοτούμενες τάσεις. Η Στρατηγική αποτέλεσε αντανάκλαση αυτής της τάσης, ισχυριζόμενη ότι «για να μετασχηματίσουμε τις ένοπλες δυνάμεις μας ώστε να γίνουν πιο ευέλικτες και ευκίνητες, και για να τους επιτρέψουμε να αντιμετωπίσουν τις νέες απειλές, απαιτούνται περισσότεροι πόροι για την άμυνα και πιο αποτελεσματική χρήση αυτών των πόρων».[18] Η έμφαση στην ανάπτυξη στρατιωτικών δυνατοτήτων είναι η άμεση συνέπεια της ΕΣΑ για την πολιτική “άμυνας” της ΕΕ.[19] Ορισμένες δεξαμενές σκέψης προχώρησαν ακόμα και σε προτάσεις ορισμού κριτηρίων για τις στρατιωτικές δαπάνες: «η υλοποίηση των αποστολών τύπου ΕΣΑ προϋποθέτει ότι κάθε κράτος-μέλος της ΕΕ θα δαπανά τουλάχιστον 2% του ΑΕΠ για την άμυνα».[20] Για όλους αυτούς τους λόγους, η ευρωπαϊκή βιομηχανία όπλων καλωσόρισε τη δημοσίευση της ΕΣΑ και έσπευσε να τη συμπεριλάβει σε κείμενά της.[21]

Η ΕΣΑ είναι απαραίτητη για τη ρητορική κατασκευή της αναγκαιότητας προώθησης μιας στρατιωτικο-βιομηχανικής πολιτικής, σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Πλήθος επίσημων εγγράφων προερχόμενων από την Ευρ. Επιτροπή, το Ευρ. Κοινοβούλιο και τον Ευρωπαϊκό Αμυντικό Οργανισμό (ΕΑΟ) αναπαράγουν τις απειλές στην ευρωπαϊκή ασφάλεια και τις ανάγκες που προκύπτουν από αυτές τις απειλές, όπως ορίζονται από την ΕΣΑ.[22]Η Στρατηγική έχει αναχθεί σε ισχυρότατο όπλο στα χέρια εκείνων των δυνάμεων που προσδοκούν μια μεγαλύτερη εμπλοκή της ΕΕ στα στρατιωτικά ζητήματα. Συγκεκριμένα, η ΕΣΑ: α) αντιπροσωπεύει την πρώτη συνεκτική και ξεκάθαρη άρθρωση των προσλήψεων ασφάλειας ολόκληρης της ΕΕ, β) ενέχει ένα στοιχείο επείγοντος, αφού οι πανταχού παρούσες απειλές είναι έτοιμες να υποσκάψουν ανά πάσα στιγμή την ασφάλεια της ΕΕ και των πολιτών της, γ) διευρύνει τις αποστολές, τα καθήκοντα και τον γενικό προσανατολισμό της ΕΠΑΑ προς την προβολή ισχύος, και δ) προσφέρει νομιμοποίηση και ένα τεχνοκρατικό «άρωμα» κοινού νου σε πρακτικές που είναι βαθύτατα πολιτικοποιημένες και μπορούν εν δυνάμει να γεννήσουν αρνητικές λαϊκές αντιδράσεις. Αυτά τα τέσσερα στοιχεία, η αντιπροσωπευτικότητα όλης της ΕΕ, η κατάσταση έκτακτης ανάγκης, η διεύρυνση του προσανατολισμού, και το τεχνοκρατικό πέπλο, κινητοποιήθηκαν για να ανοίξει ο δρόμος σε αποφάσεις της ΕΕ που στοχεύουν στην προώθηση της ανταγωνιστικότητας και κερδοφορίας της ευρωπαϊκής βιομηχανίας όπλων. Η διατήρηση της κερδοφορίας απαιτεί επιπλέον πόρους για στρατιωτικές δαπάνες και αυτοί οι πόροι, όπως επισημαίνει εμφατικά μια έκθεση του RAND, «μπορεί να δικαιολογηθούν μέσω μιας επαναξιολόγησης μιας νέας σειράς απειλών ασφαλείας και απροόπτων όχι μόνο στα Βαλκάνια, αλλά και σε περιοχές που ενδιαφέρουν την ΕΕ και βρίσκονται γεωγραφικά μακριά από την Ευρώπη».[23] Η Στρατηγική όχι μόνο κωδικοποίησε αυτές τις νέες “απειλές”, αλλά και όρισε ότι τα στρατιωτικά μέτρα εναντίον τους πρέπει να διατηρούν μια διευρυμένη γεωγραφική ακτίνα δράσης.

Ο ορισμός κοινών απειλών που πέτυχε η ΕΣΑ συνιστά προϋπόθεση για τον ορισμό κοινών προδιαγραφών για τις ξεχωριστές εθνικές στρατιωτικές δυνάμεις και τα οπλικά τους συστήματα. Η εναρμόνιση των προδιαγραφών ανάμεσα σε μερικές πολύ ετερογενείς εθνικές αγορές στρατιωτικού εξοπλισμού είναι κλειδί για την επιβίωση της βιομηχανίας όπλων σε ένα ανταγωνιστικό διεθνές περιβάλλον. Αυτή η εναρμόνιση προκύπτει μόνο μέσα από μια προηγούμενη συμφωνία γύρω από τη φύση των απειλών και τα μέσα αντιμετώπισής τους. Η ΕΣΑ παρέχει και τα δύο: οι απειλές ταυτοποιήθηκαν και αποτιμήθηκαν, και τα μέσα πολιτικής και στρατιωτικήςαντιμετώπισής τους συζητήθηκαν σε ένα πρώτο επίπεδο. Η “ανάγκη” αυτή είχε προταθεί από την ίδια τη βιομηχανία: «υπάρχει ανάγκη συμφωνίας στις απειλές, τις αποστολές και τις απαιτούμενες δυνατότητες πρώτα, η οποία θα επιτρέψει τη σύγκλιση στις λειτουργικές απαιτήσεις για συγκεκριμένες εφαρμογές».[24] Χωρίς αμφιβολία, ο δρόμος είναι ακόμα μακρύς μέχρι τα κράτη-μέλη να επιτύχουν κοινή αντιμετώπιση των αναγκών τους για στρατιωτικές δυνατότητες στην πράξη. Η ΕΣΑ υπήρξε ένα πρώτο βήμα που σηματοδότησε τόσο την σταδιακή αλλαγή των στάσεων και αντιλήψεων στο πολιτικο-στρατιωτικό προσωπικό της ΕΕ και των κρατών-μελών, όσο και την υιοθέτηση της ανάγκης της βιομηχανίας για κοινές αποτιμήσεις απειλών που οδηγούν στον εναρμονισμό και την τυποποίηση των τεχνικών απαιτήσεων.

Η ΕΣΑ και το ιδεολογικό της μήνυμα έχουν χρησιμοποιηθεί επανειλημμένα από δρώντες της ΕΕ για την προώθηση μιας πολιτικής εξοπλισμών υπέρ της βιομηχανίας όπλων σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Ο Σβεν Μπίσκοπ διακρίνει σε αυτές τις προσπάθειες μια τάση «έξυπνης, τακτικής χρήσης της ΕΣΑ» από θεσμούς της ΕΕ και κράτη-μέλη εξίσου.[25] Η λίστα είναι πραγματικά εντυπωσιακή, τόσο σε σχέση με το μέγεθός της, όσο και σε  σχέση με το βάθος των αιτημάτων που προτάσσονται και νομιμοποιούνται μέσω της Στρατηγικής.

Το 2005, η Έκθεση της Ομάδας Ειδικών για το Διάστημα και την Ασφάλεια, την οποία συνέστησε η Ευρ. Επιτροπή, βασίστηκε εξ’ ολοκλήρου στην ΕΣΑ για την αποτίμηση των απειλών και την υποτιθέμενη ανάγκη άμεσης ανάληψης πρωτοβουλιών για την ενίσχυση των διαστημικών δυνατοτήτων της Ένωσης.[26] Οι συστάσεις της Έκθεσης περιελάμβαναν την εγκαθίδρυση ενός φόρουμ βιομηχάνων και τελικών χρηστών και τη διασύνδεση των δραστηριοτήτων αυτού του φόρουμ με τον ΕΑΟ, ενώ επεκτείνονταν στην προώθηση της συνεργασίας σε επίπεδο ΕΕ για δραστηριότητες όπως η προστασία των κριτικών υποδομών, η διαλειτουργικότητα των υπάρχοντων συστημάτων, η συνοριακή προστασία και η παρακολούθηση της Γης από το διάστημα.[27] Το κύριο μοτίβο της Έκθεσης, βασισμένο στις προτάσεις της ΕΣΑ, ήταν η ανάπτυξη δυνατοτήτων, με επίκληση της ανάγκης ενίσχυσης της χρηματοδότησης για την ανάπτυξη των εφαρμογών ασφαλείας της διαστημικής τεχνολογίας. Η ρητορική της ΕΣΑ υιοθετήθηκε άκριτα από την Ομάδα Ειδικών: «Ενεργητικής πολιτικές είναι αναγκαίες για να αντισταθμίσουν δυναμικές απειλές, με την ικανότητα προληπτικής εμπλοκής».[28]Και η βιομηχανία έσπευσε να ακολουθήσει το βηματισμό των ειδικών της Επιτροπής: «Το διάστημα (τηλεπικοινωνίες, πλοήγηση, και αναγνωριστικοί δορυφόροι) είναι απαραίτητο για να επιτευχθούν οι κύριοι στόχοι ασφάλειας που βρίσκονται διατυπωμένοι στη Στρατηγική Ασφάλειας της ΕΕ».[29]

Μια όμοια χειραγώγηση των μηνυμάτων της ΕΣΑ είναι εμφανής στην Έκθεση της Ομάδας Προσωπικοτήτων στο πεδίο της Έρευνας Ασφάλειας που οργανώθηκε με πρωτοβουλία της Ευρ. Επιτροπής και δημοσιεύτηκε το 2004. Ξανά, αναπαράχθηκαν οι πέντε απειλές, μαζί με το συμπέρασμα ότι «εφόσον οι τωρινές απειλές αγνοούν τα εθνικά σύνορα και μπορούν να πλήξουν τα Ευρωπαϊκά συμφέροντα κατ’ οίκον και στο εξωτερικό, η διάκριση ανάμεσα σε εξωτερική και εσωτερική ασφάλεια γίνεται ολοένα και περισσότερο μη ευκρινής».[30] Αντλώντας από την ιδεολογική ασπίδα της ΕΣΑ, οι προτάσεις της Ομάδας Προσωπικοτήτων ήταν ιδιαίτερα φιλόδοξες και περιελάμβαναν τη θέσπιση ενός προϋπολογισμού 1 δισεκατομμυρίου Ευρώ ετησίως και την εγκαθίδρυση μιας Συμβουλευτικής Επιτροπής για την Έρευνα Ασφάλειας με τη συμμετοχή των Ευρωπαίων κατασκευαστών όπλων, για τον καθορισμό μιας στρατηγικής ατζέντας έρευνας για την ασφάλεια στο μέλλον.[31] Αυτές οι προσπάθειες ευοδώθηκαν τελικά με τη συμπερίληψη της έρευνας ασφάλειας στο 7^οΠρόγραμμα Πλαίσιο, με χρονικό ορίζοντα την περίοδο 2007-2013.

Ο ΕΑΟ, το βασικό κανάλι προώθησης μιας πολιτικής εξοπλισμών της Ε.Ε., και ο πρώην Γενικός Διευθυντής του Νικ Γουίτνεϊ, υπήρξαν πρωτοπόροι στη χρήση της ΕΣΑ ως ένα ρητορικό εργαλείο. Παρατηρήστε τα ακόλουθα αποσπάσματα:

Ήδη έχουμε μια Ευρωπαϊκή Πολιτική Ασφάλειας και Άμυνας, και μια Ευρωπαϊκή Στρατηγική Ασφάλειας, η οποία ορίζει ξεκάθαρα το νόημα και το σκοπό της ΕΠΑΑ. Ο ΕΑΟ υπάρχει ώστε να επιτρέψει στην Ευρώπη να πράξει εκείνα τα πράγματα που ορίζονται στη Στρατηγική Ασφάλειας. Αλλά η Στρατηγική Ασφάλειας καταδεικνύει ότι, εάν η Ευρώπη πρόκειται να αναλάβει το δικό της μερίδιο της παγκόσμιας ευθύνης για την ασφάλεια, θα χρειαστεί τα εργαλεία για τη δουλειά.[32]

Ο ΕΑΟ είναι ένα παιδί της ΕΠΑΑ (…) Έχουμε αναλάβει, αν θέλετε, να εργαστούμε ώστε να εξασφαλίσουμε τη διαθεσιμότητα των εργαλείων που απαιτούνται για να φέρουμε σε πέρας την αποστολή μας – την αποστολή που περιγράφεται στην Ευρωπαϊκή Στρατηγική Ασφάλειας.[33]

Η σωστή αφετηρία για να αρχίσουμε είναι αυτό το έγγραφο – η Ευρωπαϊκή Στρατηγική Ασφάλειας (…). Αν δεν το έχετε ήδη διαβάσει, σας το συστήνω. (…) Λοιπόν, μια ισχυρή αμυντική βιομηχανία και μια ισχυρή τεχνολογική βάση στην Ευρώπη δεν συνιστούν μόνο έναν βασικό παράγοντα της Ευρωπαϊκής οικονομίας – είναι επίσης και ένα απαραίτητο στήριγμα της ικανότητας της Ευρώπης να δρα αποτελεσματικά σε παγκόσμιο επίπεδο, και να περιφρουρεί την προστασία και την ασφάλεια των πολιτών μας.[34]

Καταρχήν, είναι ξεκάθαρο πολιτικό και οικονομικό γεγονός ότι η ύπαρξη υγιών αμυντικών βιομηχανιών σε όλη την Ευρώπη συνιστά ένα βασικό στήριγμα της επιθυμίας της Ευρώπης να επενδύσει σε, και να χρησιμοποιήσει, αποτελεσματικές ένοπλες δυνάμεις. Η άμυνα έχει σημασία, – και έχει σημασία για εσωτερικούς, ενδογενείς λόγους καθώς και για τους λόγους που παρουσιάζονται τόσο καλά στην Ευρωπαϊκή Στρατηγική Ασφάλειας.[35]

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή και οι ομάδες ειδικών επί των εξοπλιστικών ζητημάτων που έχει συστήσει (οι οποίες αποτελούνται κυρίως από εκπροσώπους της βιομηχανίας όπλων) υπήρξαν εξίσου ενθουσιώδεις στη χρήση της ΕΣΑ για να υπενθυμίσουν στο κοινό τις απειλές και τους στόχους που ορίζονται εκεί.

Η ασφάλεια στην Ευρώπη είναι προϋπόθεση της ευημερίας και της ασφάλειας. Η Στρατηγική Ασφάλειας ‘Μια ασφαλής Ευρώπη σε έναν καλύτερο κόσμο’ που υιοθετήθηκε από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο υποδεικνύει την ανάγκη για μια περιεκτική στρατηγική ασφάλειας η οποία θα ενσωματώνει τόσο πολιτικά όσο και αμυντικά μέτρα ασφάλειας.[36]

Από το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, η απειλή μιας ευρείας κλίμακας στρατιωτικής επίθεσης έχει υποχωρήσει και αντικατασταθεί από νέες απειλές, διακινδυνεύσεις και τρωτότητες. Όλες αυτές παρουσιάστηκαν στην Ευρωπαϊκή Στρατηγική Ασφάλειας (…) και περιλαμβάνουν το οργανωμένο έγκλημα, την τρομοκρατία, την κατάρρευση του κράτους, τις περιφερειακές συγκρούσεις και τη διάδοση των όπλων μαζικής καταστροφής.[37]

Η θεωρητική σύζευξη της εσωτερικής και της εξωτερικής ασφάλειας συμπληρώνει τον προσανατολισμό προς την εξωτερική επέμβαση. Η ΕΣΑ αντιπροσωπεύει αυτόν το μετασχηματισμό σε επίπεδο λόγου, καθώς όλες οι απειλές που αναφέρονται εκεί εμπεριέχουν – σε διαφορετικό βαθμό η κάθε μία – μια εσωτερική και μια εξωτερική διάσταση, σύμφωνα και με την ίδια τη Στρατηγική. Η ΕΣΑ υπήρξε η πρώτη συντεταγμένη καταγραφή του προσανατολισμού της ΕΠΑΑ, εισάγοντας την τελευταία και επίσημα στο πεδίο της εσωτερικής ασφάλειας. Το γεγονός αυτό έχει τεράστιες συνέπειες, όχι μόνο για το πολιτικό σύστημα της ΕΕ και την επιχειρούμενη σύζευξη πολιτικής και στρατιωτικής εξουσίας, αλλά και για την πολιτική εξοπλισμών της ΕΕ και την ενδυνάμωση της στρατιωτικής έρευνας με ‘πολιτικές’ πηγές χρηματοδότησης.

Αυτή η σύζευξη είναι σημαντική επειδή λαμβάνει χώρα στο επίπεδο της ΕΕ, είναι μέρος μιας πολιτικής που επιδιώκει ανοιχτά τη χρήση στρατιωτικών μέσων για την υλοποίηση των στόχων της, και έχει χειραγωγηθεί από το πολιτικό-στρατιωτικό προσωπικό της ΕΕ για την προώθηση της στρατιωτικοποίησης της ασφάλειας και τη διεύρυνση των στοιχείων που εμπίπτουν στα πεδία της ασφάλειας και της “άμυνας”. Το ζήτημα δεν είναι αν έχουν συγχωνευθεί η εσωτερική και η εξωτερική ασφάλεια∙ η ασφάλεια του κεφαλαίου απαιτούσε πάντα την κινητοποίηση και των δύο πεδίων υπέρ της. Το ζήτημα είναι μάλλον πώς αυτή η συγχώνευση αντικειμενικοποιείται, από-πολιτικοποιείται, και χρησιμοποιείται για την προώθηση νέων μέτρων που επεκτείνουν την πολιτικο-οικονομική εξουσία της στρατιωτικο-βιομηχανικής μερίδας του υπερεθνικού κεφαλαίου, και των εθνικών, δι-εθνικών και υπερεθνικών θεσμικών δομών κυριαρχίας του, μέσω αυξημένης επιτήρησης, ελέγχου και καταναγκασμού. Η  σύζευξη των εσωτερικών και εξωτερικών πτυχών της ασφάλειας μέσω της ΕΠΑΑ επέτρεψε τη νομιμοποίηση πρωτοβουλιών όπως το Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα Έρευνας για την Ασφάλεια, η ουσία του οποίου είναι η χρηματοδότηση της βιομηχανίας όπλων με τη μορφή επιδοτήσεων από την ΕΕ. Η Ευρ. Επιτροπή απέδωσε την αναγκαιότητά του στο γεγονός ότι «η τρομοκρατία έχει οδηγήσει σε ένα ξεθώριασμα των διαχωριστικών γραμμών ανάμεσα στην εσωτερική (προσανατολισμένη προς την αστυνομία) και την εξωτερική (στρατιωτική) ασφάλεια».[38]

Οι ιδέες έχουν πράγματι προωθήσει την ανάδυση μιας Ευρωπαϊκής στρατιωτικο-βιομηχανικής πολιτικής. Ιδιαίτερα, η νεοφιλελεύθερη έμφαση στην ανταγωνιστικότητα και η υποτιθέμενη ανάγκη ανάπτυξης στρατιωτικών δυνατοτήτων έχουν παράσχει σημαντική υποστήριξη και νομιμοποίηση σε αυτή την πολιτική. Η ανάγκη ανάπτυξής της “κατασκευάστηκε” επανειλημμένα από τον επίσημα διατυπωμένο λόγο των αρμόδιων θεσμών, υπηρετώντας όμως συγκεκριμένες υλικές αναγκαιότητες. Με άλλα λόγια, οι ιδεατοί/ρητορικοί παράγοντες συνέβαλλαν στην αλλαγή της ευρωπαϊκής εξοπλιστικής πολιτικής, όντας όμως ταυτόχρονα συνέπειες βαθύτερων κοινωνικο-οικονομικών μεταβολών. Η σύνθετη και αντιφατική διαδικασία διαμόρφωσης μιας στρατιωτικο-βιομηχανικής πολιτικής σε επίπεδο ΕΕ είχε και έχει υλικές ρίζες, και συγκεκριμένα στη διεθνοποίηση της Ευρωπαϊκής βιομηχανίας όπλων στη δεκαετία του 1990.[39] Οι ιδέες που συνηγορούν στην προώθηση αυτής της πολιτικής υπήρξαν επιτυχημένες μόνο εξαιτίας των δομικών μεταβολών στο πεδίο της παραγωγής που επέτρεψαν τη θεσμοποιημένη άρθρωση και υλοποίηση αυτών των ιδεών.

Ένα κύμα εξαγορών και συγχωνεύσεων κατά το δεύτερο μισό της δεκαετίας του ’90 οδήγησε στη διεθνή συγκέντρωση και συγκεντροποίηση της ευρωπαϊκής βιομηχανίας όπλων. Διεθνοποιημένοι γίγαντες όπως η EADS, η Thales, η Finmeccanica και η BAE Systems υπήρξαν οι πυρήνες ενός υπερεθνικού ιστορικού μπλοκ, του οποίου η εξουσία προωθήθηκε όχι μόνο σε εθνικό επίπεδο, αλλά και σε επίπεδο ΕΕ. Η ενοποίηση της πολιτικής παρουσίας της βιομηχανίας όπλων κάτω από την Ένωση Ευρωπαϊκών Αεροδιαστημικών και Αμυντικών Βιομηχανιών (ASD) σφράγισε τη δράση αυτού του μπλοκ μέσα στα όργανα της ΕΕ και οδήγησε σε μια ραγδαία τάση στρατιωτικοποίησης της Ένωσης. Αυτή η τάση δεν τροφοδοτήθηκε μόνο από τις βιομηχανίες όπλων, αλλά και από τον ευρύτερο, ιμπεριαλιστικό χαρακτήρα του ευρωπαϊκού κοινωνικού σχηματισμού.[40] Κορυφαία στιγμή αυτής της τάσης είναι η ίδρυση του ΕΑΟ το 2004, του πρώτου πανευρωπαϊκού θεσμού για τη διευθέτηση των στρατιωτικο-βιομηχανικών θεμάτων, και η πρωτοφανής μίξη στρατιωτικής και πολιτικής έρευνας υπό την αιγίδα της Ευρ. Επιτροπής στο Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα Έρευνας Ασφαλείας.[41]

Η ύπαρξη και ανάπτυξη μιας κοινής πολιτικής άμυνας και ασφάλειας, και η παραγωγή ενός κοινού κειμένου όπως η ΕΣΑ έδωσε στην ευρωπαϊκή βιομηχανία όπλων και τους πολιτικούς της εκπροσώπους το κατάλληλο ιδεολογικό και αξιακό πλαίσιο για την προώθηση των σχεδίων τους. Αυτό το πλαίσιο, όμως, δεν γεννήθηκε αυτόματα, αλλά αποτέλεσε προϊόν μιας οξύτατης ιδεολογικής επίθεσης μέσα από δεξαμενές σκέψεις, ινστιτούτα διεθνών σχέσεων, συλλογικούς και ατομικούς “οργανικούς διανοούμενους” μιας διεθνοποιημένης αστικής τάξης σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Η ΕΕ υπήρξε ενεργός μέτοχος σε αυτή την ιδεολογική μάχη, μέσω του Ινστιτούτου Σπουδών Ασφαλείας στο Παρίσι, αλλά και μέσω δεκάδων εκθέσεων που χρηματοδότησε η Ευρ. Επιτροπή για να καταδείξει την υποτιθέμενη τεχνική αναγκαιότητα προώθησης μεταρρυθμίσεων υπέρ της βιομηχανίας όπλων σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Σε αυτές τις εξελίξεις, η Αριστερά δεν κατάφερε ούτε να αρθρώσει έναν εναλλακτικό λόγο, ούτε να αμφισβητήσει τη στρατιωτικοποίηση στην πράξη. Αντίθετα, κάποια κομμάτια της Αριστεράς υποστήριξαν τη στρατιωτικοποίηση στο όνομα ενός δήθεν “αριστερού ευρωπαϊσμού” και του αστικού ιδεώδους της πολιτικής ενοποίησης της Ευρώπης σε συνθήκες καπιταλιστικής διεθνοποίησης. Συνέπεια και αυτής της στάσης είναι η τωρινή κατάσταση, όπου το πολιτικό πρόγραμμα του στρατιωτικο-βιομηχανικού ιστορικού μπλοκ αποτελεί κοινό νου στην ΕΕ και στα κράτη-μέλη.

Συμπέρασμα

Το βασικό επιχείρημα που τέθηκε από το παρόν άρθρο είναι ότι η κονστρουκτιβιστική καμπή στις σπουδές ευρωπαϊκής ασφάλειας δεν παρέχει ικανοποιητική απάντηση στο πρόβλημα της σχέσης των ιδεών με τα υλικά συμφέροντα. Η εμπειρική ανάλυση καταδεικνύει ότι οι ιδεατοί παράγοντες δεν μπορούν να απομονωθούν από τα κυρίαρχα κοινωνικο-οικονομικά συμφέροντα. Η αναπαραγωγή των ιδεών και των διαδικασιών που επιτρέπουν την κυριαρχία ενός πακέτου ιδεών έναντι ενός άλλου στις θεωρήσεις της ευρωπαϊκής ασφάλειας συνδέονται στενότατα με την υπερεθνική πολιτικο-οικονομική εξουσία εντός της ΕΕ. Ενδεικτική αυτής της σύνδεσης είναι η χρήση της Ευρωπαϊκής Στρατηγικής Ασφαλείας από την ευρωπαϊκή βιομηχανία όπλων και τους θεσμικούς της συμμάχους σε επίπεδο ΕΕ για τη νομιμοποίηση μιας διαδικασίας στρατιωτικοποίησης της Ευρώπης. Υποκρύπτοντας την πρωταρχική ισχύ των καπιταλιστικών συμφερόντων και της δικής τους λειτουργίας αναπαραγωγής της κυρίαρχης ιδεολογίας, ο κονστρουκτιβισμός απλά συμβάλλει στη νομιμοποίηση αυτών των συμφερόντων και στην από-πολιτικοποίηση της κυριαρχίας τους.

Αντίθετα, ο ιστορικός υλισμός ως εργαλείο ανάλυσης της πραγματικότητας καθίσταται επίκαιρος, θέτοντας τον άξονα “συμφέροντα – ιδέες” πάνω στα πόδια του. Η διατύπωση των Μαρξ και Έγκελς από τη Γερμανική Ιδεολογία παραμένει επίκαιρη:

Οι ιδέες της κυρίαρχης τάξης είναι σε κάθε εποχή οι κυρίαρχες ιδέες, δηλαδή η τάξη που είναι η κυρίαρχη υλική δύναμη της κοινωνίας, είναι την ίδια στιγμή η κυρίαρχη διανοητική δύναμη. Η τάξη που έχει στην διάθεσή της τα μέσα της υλικής παραγωγής, έχει την ίδια στιγμή και τον έλεγχο των μέσω της πνευματικής παραγωγής, με συνέπεια, μιλώντας γενικά, οι ιδέες εκείνων που δεν κατέχουν τα μέσα της πνευματικής παραγωγής να υποτάσσονται σε αυτήν. Οι κυρίαρχες ιδέες δεν είναι τίποτε περισσότερο από την ιδεατή έκφραση των κυρίαρχων υλικών σχέσεων, που γίνονται αντιληπτές ως ιδέες.[42]

Στην περίπτωση της Στρατηγικής Ασφάλειας, μια ιστορικο-υλιστική προσέγγιση δείχνει ότι η ρητορική ασφάλειας της ΕΕ είναι αδιάρρηκτα συνδεδεμένη με τα στρατιωτικο-βιομηχανικά συμφέροντα και με τον ευρωπαϊκό καπιταλιστικό σχηματισμό. Οι ιδέες δεν δημιούργησαν τα ευρωπαϊκά στρατιωτικο-βιομηχανικά συμφέροντα, αλλά συνέβαλαν ώστε οι υποτιθέμενες ή υπαρκτές απειλές να μεταφράζονται σε, και να νομιμοποιούνται ως, καπιταλιστικά κέρδη.

Παραπομπές διαθέσιμες μόνο στην έντυπη έκδοση.

"Οι Διεθνείς Σχέσεις στρατεύτηκαν στον αγώνα κατά του Μαρξισμού" - Μια συνέντευξη με τον Kees van der Pijl

 

 

Κέις βαν ντερ Πέιλ:

«Οι Διεθνείς Σχέσεις στρατεύτηκαν στον αγώνα κατά του Μαρξισμού»

 

Ο Κέις βαν ντερ Πέιλ (Kees van der Pijl) είναι καθηγητής Διεθνών Σχέσεων στο Πανεπιστήμιο του Σάσσεξ, με πλούσιο έργο στη μελέτη της παγκόσμιας πολιτικής οικονομίας. Πρόσφατα κυκλοφόρησε το βιβλίο του “Nomads, Empires, States”, ενώ κλασική παραμένει η μελέτη του “Transnational classes and International Relations”. Καλεσμένος του Πανεπιστημίου Πειραιά και του Ινστιτούτου Νίκος Πουλαντζάς, ο Ολλανδός διεθνολόγος θα μιλήσει την Παρασκευή 4 Δεκεμβρίου στη διεθνή ημερίδα για την οικονομική κρίση, προς τιμήν του πρόωρα χαμένου θεωρητικού Πήτερ Γκόουαν (Peter Gowan).

 

 

Τη συνέντευξη έλαβε και μετέφρασε ο Ηρακλής Οικονόμου

(Δημοσιεύτηκε σε “Ενθέματα”, Η Αυγή της Κυριακής, 29 Νοεμβρίου 2009).

 

Στην Ελλάδα, η επιστημονική συζήτηση στη θεωρία Διεθνών Σχέσεων είναι παγιδευμένη στο παρωχημένο δίπολο «ρεαλισμός/ιδεαλισμός». Ποιο είναι σήμερα το θεμελιώδες πρόβλημα στη θεωρία Διεθνών Σχέσεων;

 

Οι Διεθνείς Σχέσεις είναι ο πιο καθυστερημένος κλάδος των κοινωνικών επιστημών και μπορεί να επανέρθει μόνο με τη μορφή της Παγκόσμιας Πολιτικής Οικονομίας. Συνεπώς, απαιτείται μια συνολική επαναφορά των άλλων κλάδων που διαχωρίστηκαν από τα Οικονομικά όταν αυτά «απολυμάνθηκαν» για να υπηρετήσουν τον αγώνα κατά του Μαρξισμού στα τέλη του 19^ου αιώνα. Το δικό μου έργο ερευνά το τι είναι κοινωνικά ουσιαστικό στις σχέσεις ανάμεσα σε κοινότητες που καταλαμβάνουν ξεχωριστούς χώρους και θεωρούν τους άλλους ως παρείσακτους. Το φαινόμενο αυτό ιστορικά ανάγεται στις πρώτες συναντήσεις των περιπλανώμενων ανθρώπινων ομάδων, και υπό αυτήν την έννοια το «ξένο», το «εξωτερικό» είναι τόσο παλιό όσο και η ανθρωπότητα, και όχι κάτι που προέκυψε από την Συνθήκη της Βεστφαλίας το 1648. Ο ιδεαλισμός και ο ρεαλισμός είναι κλάδοι του ίδιου δέντρου, που φυτεύτηκε μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν και οι Διεθνείς Σχέσεις έπρεπε να στρατευτούν στον αγώνα εναντίον του Μαρξισμού, που τότε βρισκόταν στο απόγειο της δόξας του.

Σήμερα παρατηρούμε τα όρια της καπιταλιστικής επέκτασης και της επέκτασης της Δύσης. Αυτή η επέκταση έχει λάβει τη μορφή μιας διευρυμένης αναπαραγωγής του έθνους-κράτους, γεγονός παράδοξο δεδομένου ότι η αγγλόφωνη Δύση είναι η ίδια μετά-εθνική. Αυτό έχει καταστροφικές συνέπειες καθώς τα κρατικά σύνορα επιβλήθηκαν κατά μήκος του χώρου ζωής προ-εθνικών και προ-νεωτερικών κοινωνικών σχηματισμών, προκαλώντας μετακινήσεις πληθυσμών, δημιουργώντας «μειονότητες». Αυτό το φαινόμενο βρίσκεται σε κρίση σήμερα, καθώς κανένα κράτος στον κόσμο δεν συμπίπτει πλέον με ένα έθνος.

Ο τίτλος ενός πρόσφατου βιβλίου σας είναι Παγκόσμιοι Ανταγωνισμοί: Από τον Ψυχρό Πόλεμο στο Ιράκ (Global Rivalries: From the Cold War to Iraq). Είναι τελικά η διεθνής αναρχία και ο πόλεμος το πιθανότερο μελλοντικό σενάριο;

Το βιβλίο αυτό ήταν σε μεγάλο βαθμό μια προσπάθεια να συνδυάσω την εργασία μου στις υπερεθνικές τάξεις με τις φυγόκεντρες επιδράσεις του γεωπολιτικού ανταγωνισμού, και να υπογραμμίσω πώς η Δύση έχει επεκταθεί σε όλο τον πλανήτη ενσωματώνοντας τους αμφισβητίες, ή αυτό που ονομάζω «κράτη-ανταγωνιστές», χωρίς όμως να είναι σε θέση να τα ενσωματώσει εντελώς σε ένα φιλελεύθερο σύμπαν. Στην πραγματικότητα, είναι ολοένα και λιγότερο ικανή να το κάνει αυτό. Έτσι, βλέπεις μια μεταστροφή προς τον περιφερισμό, με τη Ρωσία και την Κίνα να αντιστέκονται στη Δύση παρόλο που έχουν επιτρέψει την εξάπλωση μορφών του καπιταλισμού στις χώρες τους. Αυτό που συμβαίνει στη Λατινική Αμερική είναι ιστορικής σημασίας. Το πραξικόπημα στην Ονδούρα που σε άλλες εποχές θα ήταν μια στρατιωτική επέμβαση ρουτίνας εναντίον της Αριστεράς, υποστηριζόμενη – αν όχι οργανωμένη – από τις ΗΠΑ, αυτή τη φορά έπρεπε να εξουδετερωθεί. Το εναλλακτικό σχέδιο στη Δυτική ηγεμονία και κυριαρχία θα προέλθει από μια αδρή ισορροπία ανάμεσα στα κοινωνικά μοντέλα που αντιπροσωπεύουν οι διάφοροι περιφερειακοί σχηματισμοί, μοντέλα τα οποία όμως τείνουν να είναι αυταρχικά. Η δημοκρατία σπανίζει στις μέρες μας, και η κρίση της πολιτικής απειλεί να δημιουργήσει ακόμα μεγαλύτερα κενά.

Ένα κομμάτι της ελληνικής Αριστεράς στέκεται υπέρ μιας αυτόνομης Ευρώπης, ανεξάρτητης από τις ΗΠΑ. Είναι αυτός ο στόχος εφικτός; Επιθυμητός;

Η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι αρκετά μεγάλη ώστε να οργανώσει το δικό της ρόλο στον κόσμο, αλλά το πρόβλημα έγκειται στο ότι είναι βαθιά διχασμένη. Η Βρετανία και η Ιταλία του Μπερλουσκόνι καθώς και τα νέα κράτη-μέλη του πρώην Σοβιετικού μπλοκ επιθυμούν στενές σχέσεις με τις ΗΠΑ. Η Γερμανία αναπόφευκτα θα κυριαρχήσει στην ήπειρο, ενώ η Γαλλία με τη Ρωσία θα επιστρέψουν ξανά σε θέσεις εν μέρει συμπληρωματικές και εν μέρει ανασχετικές προς τη Γερμανία. Η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει χάσει την αξιοπιστία της υποστηρίζοντας τυφλά τον νεοφιλελευθερισμό σε βαθμό όμοιο μόνο μ’ αυτόν της Βρετανίας. Επίσης, η οικοδόμηση μιας Ευρωπαϊκής στρατιωτικο-βιομηχανικής ικανότητας είναι ανησυχητική, επειδή δεν είναι καθόλου ξεκάθαρο το τι θα υπηρετήσει, πέρα από τη γενικότερη τάση εφαρμογής στρατιωτικών λύσεων. Είμαστε μάρτυρες μιας αυξανόμενης αστάθειας, ιδιαίτερα στην περιφέρεια της Ευρώπης, η οποία προκαλείται από την εφαρμογή νεοφιλελεύθερων πολιτικών. Ο τεράστιος στρατιωτικός μηχανισμός που τίθεται σε εφαρμογή σκοπό έχει τον έλεγχο αυτής της περιφέρειας και την επαναβεβαίωση της εξουσίας του κέντρου.

Στη Βρετανία υπήρξατε ένας από τους δριμύτερους επικριτές της εισβολής στο Ιράκ. Γιατί έγινε τελικά αυτός ο πόλεμος;

Θα έλεγα ότι ο πόλεμος στο Ιράκ υπήρξε μια έσχατη προσπάθεια προώθησης του Δυτικού φιλελευθερισμού, παράλληλα με τη διατήρηση της επέκτασης του καπιταλισμού. Σ’ αυτή την προσπάθεια παίχτηκε το τελευταίο χαρτί, το τελευταίο συγκριτικό πλεονέκτημα: η στρατιωτική υπεροχή των ΗΠΑ. Όλοι οι υπόλοιποι δευτερεύοντες στόχοι (πολιτική πετρελαίου και αγωγών, αποκλεισμός της Ρωσίας, άσκηση πίεσης στην Ε.Ε., υπεράσπιση των στρατιωτικο-βιομηχανικών συμφερόντων, στήριξη της συνεχιζόμενης Ισραηλινής αποικιοποίησης της Παλαιστίνης) προκύπτουν από αυτό το βασικό στοιχείο.

Έχετε αναφερθεί στον Νίκο Πουλαντζά ως έναν από τους θεωρητικούς που επηρέασαν το έργο σας. Με ποιο τρόπο συνέβη αυτό;

 

Ο Πουλαντζάς ήταν σε μεγάλο βαθμό ένας δομικός Μαρξιστής και κάποιες πτυχές του έργου του χαρακτηρίζονται από οικονομισμό. Ακόμα και έτσι όμως, η εργασία του πάνω στη διεθνοποίηση του κεφαλαίου και το έθνος-κράτος είναι ένα κείμενο στο οποίο επιστρέφω ξανά και ξανά, ενώ εξίσου ενδιαφέροντα θεωρώ τα γραπτά του για το Δίκαιο. Αυτό που είδε ο Πουλαντζάς ήταν ότι το κεφάλαιο, καθώς διαπερνά μια εθνική οικονομία, αποδιοργανώνει την κοινωνική συνοχή της και υποτάσσει την άρχουσα τάξη της χώρας στα δικά του σχέδια. Στο έργο μου, αρχίζοντας από το βιβλίο Ο Σχηματισμός μιας Ατλαντικής Άρχουσας Τάξης (The Making of an Atlantic Ruling Class), χρησιμοποίησα αυτό το σχήμα εφαρμόζοντάς το στην περίπτωση των Ηνωμένων Πολιτειών. Και η αμερικάνικη κοινωνία βρίσκεται εξίσου σε μια διαδικασία αποσάθρωσης ως αποτέλεσμα της κίνησης του κεφαλαίου στις παγκόσμιες αγορές. Συνεπώς, δεν πρόκειται για μια διαδικασία μονόδρομης επέκτασης των ΗΠΑ. προς την Ευρώπη, αλλά για μια υπερεθνική ταξική «επενέργεια» (όπως θα έλεγε ο Πουλαντζάς) στην οποία ο ρόλος των ΗΠΑ. είναι κυρίαρχος αλλά όχι ποιοτικά διαφορετικός από εκείνον των ευρωπαϊκών χωρών.

Γενικότερα, υπάρχουν συγκεκριμένες πτυχές της Μαρξιστικής θεωρίας που διατηρούν τη σημασία τους για την ανάλυση των διεθνών σχέσεων σήμερα;

Καταρχήν, αυτό που παραμένει επίκαιρο σήμερα είναι η Μαρξιστική μέθοδος – η ιδέα ότι η κοινωνία εξελίσσεται πάντα μέσα από την αντίφαση και η αντίληψη της ανακολουθίας ανάμεσα σε αυτό που μας λένε ότι συμβαίνει και αυτό που πραγματικά συμβαίνει. Αυτή η μέθοδος έχει εφαρμοστεί στην οικονομία, αλλά πρέπει να επεκταθεί και σε άλλα πεδία, όχι όμως με τον τρόπο του Αλτουσσέρ και του Πουλαντζά – δημιουργώντας ξεχωριστούς «ορόφους» πάνω από την οικονομία οι οποίοι είναι προσιτοί με έναν ανελκυστήρα ο οποίος ξεκινά από το ισόγειο (την οικονομία) – αλλά με τον τρόπο της ανάλυσης των κοινωνικών συγκρούσεων με όρους εκμετάλλευσης και αλλοτρίωσης.

Ο κοινός παρονομαστής ολόκληρης της μαρξιστικής κριτικής είναι η διασύνδεση με τους πρακτικούς αγώνες. Ένας παλιός μαθητής μου, ο Γιερούν Μερκ, συμμετέχει στην εκστρατεία για έναν Ασιατικό Κατώτατο Μισθό και στην καμπάνια «Καθαρά Ρούχα» κατά της υπερ-εκμετάλλευσης των Ασιατών εργατών κλωστοϋφαντουργίας. Ο Γιερούν έχει αναλύσει αυτές τις παραγωγικές αλυσίδες και το ρόλο που παίζει στην οργάνωσή τους μια διευθυντική τάξη που απασχολείται στις μεγάλες πολυεθνικές επιχειρήσεις. Παρακολουθώ στενά αυτές τις εκστρατείες, γιατί θεωρώ ότι σ’ αυτό συνίσταται ο ρόλος του Μαρξισμού. Χαζεύουμε ένα ωραίο ζευγάρι αθλητικών παπουτσιών, αλλά πίσω τους βρίσκεται ένας κόσμος φτώχιας και εκμετάλλευσης που μπορεί να αλλάξει.

"Το παλιό πεθαίνει αλλά το καινούργιο δεν έχει ακόμα γεννηθεί" - Συνέντευξη με τον διεθνολόγο Kees van der Pijl

 

 

Κέις βαν ντερ Πέιλ:

«Το παλιό πεθαίνει αλλά το καινούργιο δεν έχει ακόμα γεννηθεί»

Μια συζήτηση με τον κορυφαίο εν ζωή Μαρξιστή διεθνολόγο

 

τη συνέντευξη έλαβε και μετέφρασε ο Ηρακλής Οικονόμου

(Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα “Η Εποχή”, 29 Νοεμβρίου 2009).

 

Στα πλαίσια της διεθνούς ημερίδας για την οικονομική κρίση και τον Μαρξισμό που συν-διοργανώνουν το Βιβλιοπωλείο Θυμέλη και η Επιθεώρηση Journal of Balkan and Near Eastern Studies την Παρασκευή 4 Δεκεμβρίου, βρίσκεται στη χώρα μας ο διεθνολόγος Κέις βαν ντερ Πέιλ (Kees van der Pijl). Ο Ολλανδός θεωρητικός είναι καθηγητής Διεθνών Σχέσεων στο Πανεπιστήμιο του Σάσσεξ, έχοντας συνδέσει το όνομά του με τη μελέτη του σχηματισμού μιας υπερεθνικής καπιταλιστικής τάξης, τις υπερ-ατλαντικές σχέσεις, και τη δομή της παγκόσμιας πολιτικής οικονομίας.

Στην Αθήνα θα μιλήσετε σε ένα συνέδριο αφιερωμένο στη μνήμη του Πήτερ Γκόουαν (Peter Gowan). Ποια υπήρξε η συνεισφορά του στην ερμηνεία της κοινωνικής πραγματικότητας;

Πάντα θεωρούσα τον Πήτερ Γκόουαν έναν άνθρωπο πρόσχαρο και γενναιόδωρο. Ο Πήτερ είχε ευρύτατα ενδιαφέροντα, και μια μοναδική ικανότητα να καλύπτει τα πιο ποικίλα γνωστικά πεδία. Έγραψε, για παράδειγμα, μελέτες πάνω στην ιστορία των Άγγλων δημοσίων υπαλλήλων και του ταξικού προφίλ τους, αλλά και πάνω στην παγκόσμια πολιτική και το διεθνές χρηματοπιστωτικό σύστημα. Το βιβλίο του Ο Παγκόσμιος Τζόγος (The Global Gamble) είναι το έργο του που με εντυπωσίασε περισσότερο. Με αυτό εισχώρησε στην ουσία των πραγμάτων κάνοντας λόγο για «τζόγο», έναν τζόγο που πλέον όλοι ξέρουμε ότι χρεοκόπησε. Επίσης, στο βιβλίο αυτό εστίασε στα πρόσφατα ανακτημένα εδάφη της Ανατολικής Ευρώπης, όπου αυτόν τον τζόγο τον είχαν εγγυηθεί ευρείες πλειοψηφίες και πρόθυμες ελίτ που τώρα πληρώνουν το τίμημα. Με γεμίζει βαθιά λύπη το γεγονός ότι στο πρόσωπο του Πήτερ Γκόουαν χάσαμε έναν άνθρωπο των δικών του ικανοτήτων σε μια τόσο νεαρή ηλικία.

Στο δικό σας έργο, ισχυρίζεστε ότι η τρέχουσα παγκόσμια κρίση δεν είναι μόνο χρηματοπιστωτική, αλλά εμπεριέχει και την κρίση του έθνους-κράτους καθώς και την κρίση των κοινωνικών και φυσικών πόρων που είναι αναγκαίοι για την αναπαραγωγή του καπιταλισμού. Ποιες είναι οι πηγές αυτής της πολύπλευρης κρίσης;

 

Με τη χρηματοπιστωτική κρίση έχουμε να κάνουμε με ένα κυκλικό φαινόμενο, ακόμα κι αν αυτή εξελιχθεί στη «Μεγάλη Ύφεση» για την οποία μερικοί κάνουν λόγο. Εάν οι κυβερνήσεις ήταν συλλογικά διατεθειμένες να θεσπίσουν έναν νόμο αντίστοιχο του Νόμου Γκλας-Στίγκαλ που θεσπίστηκε το 1933 στις ΗΠΑ, διαχωρίζοντας τις καταθέσεις από την επενδυτική τραπεζική, τότε το πρόβλημα τεχνικά θα λυνόταν. Βεβαίως, απαιτείται ο αποκλεισμός της δυνατότητας παράκαμψης μιας τέτοιας νομοθεσίας μέσω της παράκτιας μεταφοράς (στην περίπτωση των ΗΠΑ, στο Σίτυ του Λονδίνου). Ο λόγος που κάτι τέτοιο δεν συμβαίνει είναι επειδή οι επενδυτικοί τραπεζίτες δεν είναι διατεθειμένοι να παραιτηθούν της στήριξης που απολαμβάνουν από το σύνολο των καταθέσεων με τις οποίες παίζουν στις διεθνείς αγορές, και από τις οποίες κερδίζουν – μόνο στη Βρετανία – 8,5 δισεκατομμύρια λίρες στερλίνες με το να μην πληρώνουν επιτόκιο. Φαντάσου τι κέρδη μπορούν να δημιουργηθούν τζογάροντας τρισεκατομμύρια σε παγκόσμια κλίμακα. Το τραπεζικό κεφάλαιο πλέον έχει λάβει άλλες μορφές και έχει αιχμαλωτίσει την πολιτική σκηνή, πολύ περισσότερο από τη δεκαετία του ’30.

Σε ένα βαθύτερο επίπεδο, θεωρώ ότι η κρίση φέρνει στην επιφάνεια τα εγγενή όρια της πειθαρχίας της καπιταλιστικής αγοράς, η οποία επιτέλεσε τον ιστορικό της ρόλο αυξάνοντας το επίπεδο ελέγχου που μπορούμε να ασκήσουμε πάνω στους εαυτούς μας και στο περιβάλλον μας. Τώρα πρέπει να αντικατασταθεί από νέες κοινωνικές μορφές. Δυστυχώς, αυτό που περιέγραψε ο Γκράμσι το ’30 ίσως ισχύει και σήμερα: το παλιό πεθαίνει αλλά το καινούργιο δεν έχει ακόμα γεννηθεί. Εντωμεταξύ, θα γίνουμε μάρτυρες πολλών νοσηρών φαινομένων. Αυτή τη φορά, αυτά τα φαινόμενα ίσως περιλαμβάνουν την ξενοφοβία, το νέο-φασισμό και το ρατσισμό, με τα οποία φλερτάρουν ανοιχτά οι κυβερνήσεις μας – απλά σκέψου πώς η ατέλειωτη επανάληψη φράσεων όπως «Ισλαμική τρομοκρατία» δηλητηριάζει τη δημόσια σφαίρα και την αμοιβαία εμπιστοσύνη. Εφόσον πολλοί άνθρωποι είναι εκτεθειμένοι σε μορφές ακραίας απορρύθμισης και κατάρρευσης της κοινωνικής προστασίας, το να βρίσκουν αποδιοπομπαίους τράγους είναι ένας εμφανής τρόπος για να απελευθερώνουν την αγωνία και τη δυσαρέσκειά τους.

Η νεοφιλελεύθερη επίθεση που εξαπολύθηκε από τον Ρήγκαν και τη Θάτσερ (και προετοιμάστηκε από ανθρώπους όπως ο Χάγιεκ και ο Φρίντμαν στην Εταιρεία Μον Πελερέν, ο Ρούπερτ Μέρντοχ στο Διεθνές Εμπορικό Επιμελητήριο, κλπ.) δεν έφερε μόνο το χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο στην ηγετική θέση που απολαμβάνει σήμερα. Εκμεταλλεύτηκε την ανθρώπινη δημιουργικότητα και ανθεκτικότητα, τις παραγωγικές και αναπαραγωγικές κοινωνικές πρακτικές σε τέτοιο βαθμό που πλέον η κοινωνία δείχνει σημάδια εξάντλησης. Αυτό εκφράζεται στη διάλυση των κοινωνικών δεσμών, αλλά επίσης – όπως συνέβη πρόσφατα στην ιδιωτικοποιημένη Φρανς Τελεκόμ – σε μια σειρά αυτοκτονιών μελών του εξειδικευμένου προσωπικού που δεν μπορεί πλέον να αντέξει την εργασιακή πίεση. Τέλος, αυτό που εξαντλείται είναι η περιβαλλοντική βάση στην οποία ακουμπά η κοινωνία, είτε μέσω της υπερ-εκμετάλλευσης, είτε μέσω της μόλυνσης.

Ένα από τα κύρια επιχειρήματα των Πράσινων κομμάτων είναι ότι η περιβαλλοντική καταστροφή έχει καταστήσει άτοπη τη διάκριση Αριστεράς-Δεξιάς. Σε ποιο βαθμό είναι η τρέχουσα περιβαλλοντική κρίση αποτέλεσμα της καπιταλιστικής λογικής και πειθαρχίας;

 

Το σχήμα Αριστεράς-Δεξιάς απαιτεί σίγουρα έναν αναστοχασμό, αλλά δεν μπορώ να πιστέψω ότι η διάκριση ανάμεσα σε μια κοινωνία βασισμένη στην εισοδηματική ισότητα, την πολιτιστική πρόοδο και τον αλληλοσεβασμό, και σε μια κοινωνία που προάγει την ατομική υλική επιτυχία και τον σωβινισμό, έχει πάψει να υπάρχει. Αυτό που υποδηλώνουν τα όρια της καπιταλιστικής πειθαρχίας είναι ότι κάποια συγκεκριμένα στοιχεία συντηρητισμού πρέπει να ενταχθούν σε μια αριστερή παράδοση η οποία μετά τη δεκαετία του ’60 έτεινε ολοένα και περισσότερο να λειτουργεί ως βάση εκτόξευσης του νεοφιλελευθερισμού. Σκέψου την έντονη κατανάλωση, ή τη χρήση των «ψυχαγωγικών» ναρκωτικών. Στον νεοφιλελεύθερο καπιταλισμό πρέπει να ασκηθεί κριτική, εν μέρει, μέσω μιας αυτοκριτικής προς το είδος του ηδονισμού που χαρακτήρισε το νεολαιίστικο κίνημα της δεκαετίας του ’60 και προσέφερε τη μαζική βάση για την εγκατάλειψη του πειθαρχημένου τρόπου ζωής της μικτής οικονομίας του ’50 (όπως συνέβη, καθυστερημένα, και στον κρατικό σοσιαλισμό της Ανατολικής Ευρώπης).

Η κρίση της βιόσφαιρας έχει επέλθει από το βάθεμα της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης, συνοδευόμενη για καιρό από μια προσπάθεια των κρατικο-σοσιαλιστικών καθεστώτων να τη συναγωνιστούν. Σήμερα, η καλλιεργήσιμη γη μετατρέπεται ώστε να επιτρέπει στην καπιταλιστική αγρο-βιομηχανία να πλουτίζει με ρυθμούς-ρεκόρ (στο Μπαγκλαντές, για παράδειγμα, οι ορυζώνες πλημμυρίζουν με θαλασσινό νερό ώστε να εκτρέφονται γαρίδες). Αποτέλεσμα αυτής της εκμετάλλευσης είναι η φυγή των ανθρώπων προς την πόλη (ο μισός και πλέον πληθυσμός του πλανήτη ζει πλέον στις πόλεις). Όμως, καμία πόλη στον κόσμο δεν μπορεί να σιτίσει τον πληθυσμό της, και άρα οι πιέσεις για μια ακόμα εντονότερη εκμετάλλευση της γης αυξάνονται. Παρά την ύπαρξη κάποιων τοπικών πρωτοβουλιών, αυτή η υπερ-εκμετάλλευση της γης οργανώνεται συνήθως από τις γιγαντιαίες καπιταλιστικές επιχειρήσεις, οδηγώντας ακόμα περισσότερο κόσμο στις πόλεις.

Παρά τη διττή κρίση του καπιταλισμού και της σοσιαλδημοκρατίας, η ριζοσπαστική Αριστερά στην Ευρώπη φαίνεται ανίκανη να ωφεληθεί πολιτικά απ’ αυτή την κρίση και να αρθρώσει μια πειστική εναλλακτική πρόταση. Γιατί συμβαίνει αυτό, και τι πρέπει να συμπεριλάβει μια αριστερή στρατηγική σήμερα;

 

Η σοσιαλδημοκρατία βρίσκεται σε κρίση γιατί, μετά από κάποιους αρχικούς δισταγμούς, συνυπέγραψε το νεοφιλελευθερισμό και τους μύθους με τους οποίους υποστηρίζεται. Πλέον, η σοσιαλδημοκρατία έχει χάσει κάθε αξιοπιστία. Όμως, η ριζοσπαστική Αριστερά αναδύθηκε ιστορικά ως κίνημα στις παρυφές της σοσιαλδημοκρατίας, συνεπώς και η δική της νομιμοποίηση έχει πληγεί – ακόμα και πέρα από περιπτώσεις πλήρους μεταστροφής υπέρ του νεοφιλελευθερισμού, όπως η περίπτωση του Ιταλικού Κομμουνιστικού Κόμματος. Η Αριστερά υπήρξε κομμάτι μιας τάσης που χαρακτήρισε έναν ολόκληρο πολιτισμό σε μια συγκεκριμένη συγκυρία, της αισιοδοξίας στα τέλη του 19^ου αιώνα ότι ο ηλεκτρισμός, το μεγαλύτερο προσδοκώμενο όριο ζωής κλπ. θα ήταν προάγγελοι μιας νέας εποχής – μιας αισιοδοξίας που εκφράστηκε και στην καλλιτεχνική πρωτοπορία στη ζωγραφική και τη μουσική, και με πολλούς άλλους τρόπους.

Η Αριστερά υπήρξε επίσης μια γεννήτρια της διανόησης, με δημόσιες συζητήσεις που ξεπέρασαν τα εθνικά σύνορα. Όμως, διχάστηκε ως προς το ζήτημα του πολέμου, και ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος θρυμμάτισε την ουτοπική διάθεση εντελώς, κάνοντας στάχτη στα χαρακώματα κάθε ελπίδα μιας νέας Ευρώπης και ενός νέου κόσμου. Όταν η Ρώσικη Επανάσταση περιορίστηκε σε ότι είχε απομείνει από την αυτοκρατορία του Τσάρου και ο φασισμός ξαμολήθηκε εναντίον του κομμουνισμού παντού, η Αριστερά κατέπεσε στον Σταλινισμό ή σε θραύσματα όπως ο Τροτσκισμός, ο Μαοϊσμός κλπ. Αυτό που απαιτείται σήμερα είναι μια ταξική ανάλυση που να συμπληρώνει τα πολλά κενά στην κληρονομιά του ιστορικού υλισμού. Νομίζω ότι ο ρόλος των νέων μεσαίων τάξεων, των στελεχών, είναι ένα τέτοιο πεδίο, γιατί τα στελέχη είναι η τάξη που θα εκτελέσει τις απαιτούμενες αλλαγές σε συνθήκες κρίσης, όπως έκανε παλαιότερα στις δεκαετίες του ’30 και του ’70. Επίσης, και οι διεθνείς σχέσεις σχέσεις, από τις πρωταρχικές σχέσεις πολιτισμικά διαφορετικών κοινοτήτων μέχρι τον ιμπεριαλισμό, πρέπει να ερευνηθούν ξανά ως τέτοιες, χωρίς να ανάγονται στα οικονομικά.

On Crisis, Marxism and IR - An interview with Professor Kees van der Pijl

 

“The old is dying but the new is not yet born”

 

An interview with Professor Kees van der Pijl

 

 

 

by Iraklis Oikonomou

(Published in two parts in the Greek newspapers “Avgi” and “Epohi”)

 

Professor van der Pijl, in Athens you will be speaking at a workshop on the financial crisis, in memory of Peter Gowan. Who was, really, Gowan as a person and as a scholar? What was his contribution to our understanding of the world?

 

I only met Peter Gowan a few times at conferences and always found him a most congenial and generous person. Peter was a man of exceptional breadth of interests and an exceptional ability to cover the most diverse fields. He wrote for instance on the history of the English civil service and the class profile of it, but also on world politics and finance. My own feeling is that his Global Gamble is the work that most impressed me, because not only did he get to the heart of the matter by speaking of a ‘gamble’, of which we now all know that it was lost; he also focused on the newly re-conquered terrain of Eastern Europe where this gamble was underwritten by broad majorities and eager elites, who are now paying the price. It fills me with deep sadness that in Peter Gowan we lost a man of his abilities at such a young age.

 

In your own work, you argue that the current global crisis is not simply financial, but involves a crisis of the nation-state as well as a crisis of the social and natural resources that are necessary for capitalist reproduction. Where do you see the origins of this multi-faceted crisis?

 

As a financial crisis, even if it evolves into the ‘Great Recession’ that people speak of, we are still looking at something cyclical. If governments were collectively willing to reenact an equivalent to the 1933 Glass-Steagal Act in the US, separating deposit from investment banking, the problem would be solved technically speaking. At least if this time, the opportunities to evade such legislation by moving offshore  (in the US case,  the City of London) are foreclosed. That this is not happening is because the investment bankers are not willing to forego their reliance on the  mass of deposits with which they play international markets and on which (in the UK alone) £ 8.5 billion is earned annually solely by not paying the interest. So imagine what profits can be made with using the underlying principal of several trillions for speculation on a global scale.  Bank capital now has other forms and the political scene firmly in its grip, much more so than in the 1930s.

More fundamentally I see the crisis as bringing to the surface the inherent limits of capitalist market discipline, which has performed its historic role of raising the level of our control over ourselves and our environment. It must now give way to new social forms. Unfortunately, it may once again be the case, as Gramsci said of the 1930s, that the old is dying but the new is not yet born and that in the meantime we will be witnessing many morbid phenomena. This time that might apply to xenophobia, neo-fascism and racism, which governments are openly flirting with—just think of how the endless repetition of phrases like ‘Islamic terrorism’ poisons the public sphere and mutual trust. Since many people are exposed to forms of extreme dislocation and a breakdown of social protection, scapegoating is an obvious way to release anxieties and dissatisfaction. The neoliberal offensive launched by Reagan and Thatcher (and prepared by people like Hayek and Friedman in the Mont Pèlerin Society, Rupert Murdoch in the International Chamber of Commerce, and so on) has not only brought financial capital to the commanding position it now enjoys. It has also exploited human creativity and resilience, productive and reproductive social practices, brief, the inner fabric society, to such an extent that society shows signs of exhaustion. This is expressed in the breakdown of social bonds, but also, as recently in the privatized France Télécom, in a range of suicides among highly skilled staff who no longer can handle the work pressures. Finally, what it also being exhausted is the natural basis on which society rests—whether through actual overexploitation or through pollution.

 

One of the main arguments of the “Green” parties and movements, including the newly founded Green Party in Greece, is that environmental degradation has rendered the Left-Right distinction meaningless. To what extent is the current ecological crisis an outcome of capitalism’s logic and discipline?

 

The Left-Right schema certainly requires rethinking but I find it hard to believe that the distinction between a society organized around income equality, cultural advancement, and mutual respect, would no longer be distinguished from one that celebrates individual material success and chauvinism. What the limits of capitalist discipline imply is certain elements of conservatism must be incorporated into a Left tradition that after the 1960s tended to function more and more as a launch-pad for neoliberalism. Just think of intensive consumption or the use of recreational drugs. Neoliberal capitalism must be criticized partly by a self-critique of the sort of hedonism that characterized the 1960s youth movement and provided the mass base for a break with the highly  regimented lifestyle of the 1950s mixed economy (just as it did, belatedly, in Eastern European state socialism). The crisis of the biosphere has been brought about by deepening capitalist exploitation, long complemented by a state-socialist attempt to match it. Today, agricultural land is being converted to allow capitalist agribusiness to thrive at a record rate (in the way rice paddies in Bangladesh are inundated with seawater for shrimp culture, and so on); people as a result are driven into the cities (more than  half of the world’s population is now urban). But no city in the world can feed its population, so the pressures to exploit the land even more intensively increase as well. In spite of some exciting local initiatives, it is usually through large-scale capitalist business that this exploitation is organized, more people will be driven to the cities, and so on.

 

Despite the two-fold crisis of capitalism and social democracy, the radical Left in Europe seems unable to benefit politically from this crisis and provide a convincing alternative. Why is this so, and what should a left-wing strategy involve?

 

Social Democracy is in crisis because, after initial hesitations, it signed up to neoliberalism and the myths by which it is being advocated.  They have lost all credibility. But the radical Left historically emerged as a fringe movement of Social Democracy, so its legitimacy too has suffered—even apart from the actual conversion to neoliberalism as in the case of the Italian Communist Party. The Left was part of a tendency that characterized an entire civilization at a particular juncture—the optimism of the late 19th century that electricity and sanitation, longer life-spans etc. would usher in a new age –an optimism expressed also in avant-garde painting and music and in many other ways. The Left itself was also an intellectual powerhouse, with debates raging across borders. It split over the threat of war, and the First World War shattered the utopian mood entirely, burning up all the hopes of a new Europe and a new world in the trenches. When the Russian revolution was then confined to what remained of the Czar’s empire, and Fascism was unleashed against communism everywhere, the Left degenerated into Stalinism or fragments like Trotskyism, Maoism etc. What is needed today is a class analysis that fills in the many blank spots in the legacy of historical materialism. I think the role of the new middle classes, or ‘cadre’ is one such urgently needed field, because the cadre will be the class the executes the necessary changes in the crisis, as it did before in the 1930s and 1970s. Also foreign relations, from elementary relations of culturally different communities to imperialism, must be investigated in their own right and not reduced to economics.

 

You have been a fierce critic of the US-led war in Iraq. With the benefit of hindsight and in the light of the complete failure of the proclaimed US goals (WMD, terrorism, stability, etc), why did this war take place?

 

I would say, as a last-ditch attempt to keep the forward drive of Western liberalism in conjunction with keeping capitalism expanding, and playing the last competitive advantage—US military superiority—in the process. All the subsidiary aims (oil and pipeline politics, excluding Russia, forcing the EU in line, arms industry interests, support for the ongoing Israeli colonization of Palestine…) follow from this basic fact.

 

Much of your work has been dedicated to the study of transatlantic relations.  A part of the Greek Left has traditionally stood for an “autonomous Europe” that is independent from the US and speaks with one voice. Is this goal feasible and, indeed, desirable, in the light of Europe’s growing military arm?

 

The EU is large enough to organize its own role in the world, but the problem is that it is deeply divided too. Britain and Berlusconi’s Italy, and the new member states in the former Soviet bloc, all want close ties with the US; Germany inevitably will dominate the continent, France with Russia will again move into positions which are part- complementary with Germany, part meant to contain it. The EU itself has lost credibility by blindly advocating neoliberalism to a degree matched only by Britain (which itself is happy to opt out of the consequences—the Euro, notably).  The build-up of European military industrial capacity is worrying, because it is so unclear what this is meant to serve except adding to a general tendency to seek military solutions. What we are looking at is a growing instability, notably in the European periphery, caused by the application of neoliberal policies; for which there is then a massive military machinery in place (which in the future can only be expected to be actually fielded by Germany) to control them and reassert the authority of the centre.

 

The title of one of your recent books is “Global Rivalries: From the Cold War to Iraq”. Is anarchy and war the most plausible future scenario concerning relations between capitalist metropolises? If yes, why? Is there an alternative that you envision?

 

This was very much an attempt to combine my work on transnational classes with the centrifugal effects of geopolitical competition, and to highlight how the West has advanced across the globe by incorporating challengers, or what I call ‘contender states’ without being able to entirely incorporate them into a liberal universe. In fact, it is less and less capable of doing so. Hence you see a sort of reversal towards regionalism, with Russia and China resisting the West although they have allowed capitalist forms  to proliferate in their own countries. Also what is happening in Latin America is of world historic proportions. The coup in Salvador which would have been a routine military intervention against the Left, and hence eligible for US support if not engineered by Washington in the first place, this time had to be neutralized. The alternative to Western hegemony and domination will come from a rough balance between the social models represented by the different regional formations, which however tend to be authoritarian whether inspired by Left or Right ideas. Democracy is in short supply these days, and the crisis of politics that we are witnessing threatens to create further vacuums.

 

Debates about international relations theory in Greece seem to be still stuck in the “prehistoric” dichotomy of realism v. idealism. What is, according to you, the fundamental problem or question in contemporary international relations theory?

 

IR is the most backward social science discipline, and can only recover as Global Political Economy, that is, through a comprehensive bringing back of the other disciplines that were separated from economics when it was sanitized to serve against Marxism in the late 19th century. My own current work investigates what is socially substantive in the relations of communities occupying separate spaces and considering each other as outsiders. This goes back to the earliest encounters of roving human bands, and in that sense the ‘foreign’ is as old as historical humanity, not something that came about in the Westphalian peace of 1648. Idealism and realism are branches of one and the same tree, which was planted after World War I when IR too had to be enlisted in the struggle against Marxism, then at the height of its prestige. Today, we are seeing not only the limits of capitalist expansion, but also of the expansion of the West. This has taken the form, paradoxically given that the English-speaking West itself is ‘post’-national, of an extended reproduction of the national state. This has had devastating, indeed genocidal  consequences as state boundaries were imposed across the living spaces of pre-national, tribal and other pre-modern social formations, triggering population movements across borders, creating ‘minorities’ and so on. That too is in crisis today, because no state in the world is coincident with a nation any longer.

 

You have referred explicitly to Nicos Poulantzas as one of the theorists who influenced your own work. In what way did he do so?

 

Poulantzas is of course very much a structuralist Marxist, and also guilty of economism in many respects. Even so, his work on the internationalization of capital and the nation-state is a text that I come back to time and again, and also his writings on law I find intriguing. What Poulantzas saw was that capital, by penetrating a national economy, disorganizes its social cohesion. Effectively it subordinates the governing class of the country in question to its own designs. In my own work, beginning with the Making of an Atlantic Ruling Class, I used this by also applying it to the United States itself. The US too is a society in the process of disintegration as a result of the world market movement of capital, so it is not a one-sided US-to-Europe process of expansion, but a transnational class ‘effect’ (as Poulantzas would say) in which the American role is preponderant but not qualitatively different from that of European countries.

More generally, are certain aspects of Marxist theory of any relevance to the analysis of international relations today?

First, what is relevant today is the Marxist method—the idea of society as always evolving through contradiction, the perceived inconsistency between what we are told is the case and what really happens. This has been applied to the economy, but it must also be expanded to other fields, not as Althusser and Poulantzas had it, by creating separate  floors above the economy which could be reached by an elevator that you enter on the ground floor (that of the economy), but by analyzing social conflicts in terms of exploitation and alienation. Gramsci’s writings are hugely important but of course he was not as broad as Marx. The bottom line of all Marxist critique and reflection is the connection with practical struggles, which is not the same as saying that everyone must be workers’ leader him/herself. A former Ph D student of mine, Jeroen Merk, is involved in the campaign for an Asian Floor Wage, a minimum wage that would limit the over-exploitation of Asian workers to supply cheap textiles and other goods to Western markets. Jeroen has analysed these product chains in terms of the role of a managerial cadre working for the large transnational companies organizing them. Now he is in a position to witness for himself, and for the Clean Clothes Campaign which combats abuses of textile workers across the globe, what can be done about it. I am following this closely, because in my view, this is what Marxism is ultimately about. We look at a nice pair of Nike athletic shoes, but behind that shoe is a world of misery and exploitation that can be changed.